Ózbekistan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw

I BAP. Dene ta’rbiya sabaqlarinda oqiwshilardin’ ha’reketshen’ligin asiriw usillari
1.1Oqiwshilardin fizikaliq sapalarin rawajlandiriiw

Dene tárbiyası sabaqların duris shólkemlestiriw hám oquvchilarning fizikalıq sapaların rawajlandırıwdı izertlew tiykarında tastıyıqlap beriw aktual máselelerinen biri esaplanadı. Respublikamızda ta‟lim salasında pútkilley jańalanıw, jańa processga úshek ma’noda o„tish hám oǵan iykemlesiw dáwirin basımızdan keshirip atırmız. O„zbekiston Respublikasınıń “Ta‟lim to„g„risida”gi Nızamı (2020 jıl 23 sentyabr), O„zbekiston Respublikası Prezidentiniń 2020 jıl 6 noyabr degi “Ta‟limtarbiya sistemasın jáne de jetilistiriwge tiyisli qo„shimcha ilajlar to„g„risida”gi PQ-4884 sanlı Sheshimi jetilisken mámleket ta‟lim standartları, o„quv programmaları, mámleket talapları, jańa o„quv sabaqlıqların hár tárepleme zaman talaplarına uyqas úskenelestirilgen o„quv mákemelerinde, zamanagóy o„quv bólmelerinde ámeliyatqa engiziw múmkinshiliklerin keń ashıp berdi [1, 2, 3]. Jaslardı tárbiyalaw hám olarǵa zamanagóy bilimler beriwdiń sapasın asırıw hám de jámiyetimiz ushın bárkámal shaxstı qáliplestiriw ta‟lim sistemasınıń eń tiykarǵı maqsetlerden esaplanadı. Úzliksiz ta‟lim processinde alıp barılıp atırǵan barlıq háreketler sol maqsetti ámelge asırıwda zárúrli bolıp tabıladı. O„quvchilarni dene tárbiyası sabaqların shólkemlestiriw yo„llari hám shártsharoitlari izertlew mashqalasın o„rganilishi milliy tárbiya muamosiga jáne de tereńrek kirip barıwǵa jáne bul mashqalaǵa ilimiy-ámeliy tárepten aydınlıq kirgiziwge tiykar bo„la aladı.

Dene tárbiyası sabaqların to„g„ri shólkemlestiriw hám o„quvchilarning fizikalıq sapaların rawajlandırıwdı izertlew tiykarında tastıyıqlap beriw aktual máselelerinen biri esaplanadı. Mektep o„quvchilarining dene tárbiyası sabaqlarında kúsh qábiletlerin rawajlandırıw bo„yicha ilimiy izertlew jumısları kem kórsetilgen bo„lib tek jas sportshılardı jası, jinsi, fizikalıq tayınlıǵı bo„yicha jumıslarǵa e‟tibor qaratılǵan. Dene tárbiyası sabaqlarında kúsh kúsh qábiletlerin rawajlandırıw bo„yicha jumıslar jetkilikli dárejede emes. Ta‟lim mákemelerinde dene tárbiyası sabaqlarınıń sapasın jaqsılaw, mektepden tısqarı islerdi shólkemlestiriw hám olardı natiyjeliligin asırıw, sport túrlerin rawajlandırıw hám ǵalabalıqlıǵın asırıw, intalı sportshılardı tańlaw hám tárbiyalaw zárúrli esaplanadı. F. A. Kerimov, M. N. Umarovlarning (2005), pikirine ko„ra sport daǵı júklemeler ta‟siridagi o„zgarishlar insan skeletida, bulshıq etlerinde, ishki shólkemlerinde hám ulıwma morfologiyalıq mártebeinde júzege keledi. Sol sebepli shug„ul-lanuvchilarning morfologiyalıq qásiyetlerin, sonıń menen birge, yo„naltirilgan mashg„ulot júklemeleri ta‟sirida olardıń dinamikasın o„rganish hám de esapqa alıw zárúrshiligi zárúrli áhmiyetke iye. dene tárbiyası ta‟limi sapasın asırıw. “Dene tárbiyası” mektep stul mekteptiń o„quvchilar sog„lig„ini saqlaw hám bekkemlew, tiykarǵı fizikalıq sapaların rawajlandırıw, turmıslıq zárúr háreketler ilmiy tájriybe hám ko„nikmalarini qáliplestiriw, o„z-o„zini fizikalıq jetilistiriw qálew hám mútajliklerin qáliplestiriw, fizikalıq mádeniyat salasında unamlı qızıǵıwshılıqlardı o„stirish iskerliginde tiykarǵı bo„g„in esaplanadı. Mashg„ulotlarning barlıq formaları hám túrleri háptesine baslang„ich klass o„quvchilari ushın 8-10 saat, 5-11-klass o„quvchilari ushın 10 -12 saat háreket rejimin ta‟minlab beriwi kerek.

1. 
   Abdullaev, Sh. Xonkeldievlarning (2005), pikrine qaraǵanda belgilengen kólem o„quvchilarning ko„rsatilgan gruppaları ushın jetkilikli dárejede zárúr hám minimal dárejede májburiy bolıp tabıladı. Nosog„lom, fizikalıq rawajlanıw hám tayınlıǵı tómen dárejeli o„quvchilar ushın arnawlı (individual -differentsial) rejim o„rnatiladi. O„quvchi jaslardı dene tárbiyasılaw mashqalasın o„rganadigan izertlewshilerdińdiń ta‟kidlashicha, olardıń o„qishi hám kásip tayınlıǵında dene tárbiyası múnásip o„rin iyelewi kerek [5]. Balalar sportında joqarıda belgilengen eki belgi sonday kórsetilgenki, o„quvchilarning sport iskerligi sabaqtan tısqarı esaplanıp, o„quv páni retinde umumta‟lim mektepleri o„quv jobaları hám programmalarına bólekan kiritilgen hám klasstan tısqarı jumıslar, mektepden tısqarı mákemelerindegi mashg„ulotlar formasında bólek áhmiyet, e‟tibor menen ko„ngilli tárzde yo„lga qo„yiladi. Mektep jası háreketke o„rgatish ushın eń qolay jas bolıp tabıladı. Tap mine sol jıllarda balalar joqarı mayısqaqlıqǵa, kúshli hám tez nerv qo„zg„olishiga iye bo„ladilar hám soǵan ko„ra háreketlerdiń shártli reflekslarini jeńil ónim bo„lishi menen ajralıp turadılar. 14-15 jasda háreket analizatorlarining rawajlanǵanlıǵı me‟yoriga etedi. Mektepti tamamlaw dáwirine kelip o„quvchilar túrme-túr dárejedegi háreket ilmiy tájriybelerine iye bo„ladilar. Bul o„z gezeginde fizikalıq shınıǵıwlardı, miynet iskerliginde jáne social turmısda turmısda, o„zlarining sog„ligini bekkem-lashga, fizikalıq tayarlıqtı asırıwǵa qo„llay aladılar. Sabaqtı joqarı dárejede o„tkazish, sabaq dawamında o„quvchilar aktivligin ta‟minlash, beriletuǵın wazıypa, ko„rsatma hám shınıǵıwlar orınlanıwına olardı sanalı jaqınlawlarına erisiw, dene tárbiyası sabaǵına miyir hám húrmet uyg„otish o„qituvchining tekǵana kásiplik uqıpı hám sapalı islep shıǵılǵan sabaq protokolına, bálki onıń shaxsı hám insaniy pazıyletlerine de tikkeley bog„liq bolıp tabıladı. Arnawlı fizikalıq tayıngalikka ulıwma waqtıniń 10% ajaratilib, ol tiykarınan ulıwma shınıǵıwlanaganlikni saqlap turıw hám arnawlı shınıǵıwlanganlik hám jumıs qábiletin o„stirishga erisiw menen ajıralmas bog„liq bolıp tabıladı. Bunda tiykarǵı e‟tiborni jumıs qábiletin tez hám to„liq tiklab alıwǵa járdem beretuǵın qurallarǵa qaratıw kerek. Fizikalıq sapalardı rawajlandırıwda tiykarınan e‟tibor operativlik, operativ-kúshlilik hám arnawlı shıdamkorlikni (ásirese sekrewde hám zarbali háreketlerde) sapaların rawajlandırıwǵa yo„naltirilishi kerek [8, 9]. O„rgatish usılları járdeminde, bilim, ko„nikma hám ilmiy tájriybelerdi iyelew, háreket qábiletlrini, shıdamlılıqlik hám ahloqiy sapalardı rawajlandırıw wazıypaları ámelge asıriladı. Tárbiyashı mashg„ulotlarda ol yamasa bul háreket iskerligin o„rgatadi, túsintiredi hám ko„rsatadi, shug„ullanuvchilar bolsa onı iyelep aladılar. Mashg„ulotlarda o„rgatish usılların tańlawda, pedagogikalıq wazıypa, material mazmunı hám o„quvchilar tayınlıǵın e‟tiborga alıw kerek. Dene tárbiyası sabaqları hám sport mashg„ulotlari jaryonida tiykarınan ush o„rgatish usılları ámeldegi bular : so„z usılı, ko„rgazmali usıl hám ámeliy usıllar. So„z hám ko„rgazmalilk usılları tikkeley háreketlerdi ámelde qo„llash, ya‟ni shınıǵıwlardı orınlaw ushın jay jaratadı. Barlıq usıllar o„zaro bir-biri menen bog„liq halda kompleks qo„llaniladi. Mektep jası háreketke o„rgatish ushın eń qolay jas bolıp tabıladı. Tap mine sol jıllarda balalar joqarı mayısqaqlıqǵa, kúshli hám tez nerv qo„zg„olishiga iye bo„ladilar hám soǵan ko„ra háreketlerdiń shártli reflekslarini jeńil ónim bo„lishi menen ajralıp turadılar. 14-15 jasda háreket analizatorlarining rawajlanǵanlıǵı me‟yoriga etedi. Mektepti tamamlaw dáwirine kelip o„quvchilar túrme-túr dárejedegi háreket ilmiy tájriybelerine iye bo„ladilar. Bul o„z gezeginde fizikalıq shınıǵıwlardı, miynet iskerliginde jáne social turmısda turmısda, o„zlarining sog„ligini bekkem-lashga, fizikalıq tayarlıqtı asırıwǵa qo„llay aladılar. Sabaqtı joqarı dárejede o„tkazish, sabaq dawamında o„quvchilar aktivligin ta‟minlash, beriletuǵın wazıypa, ko„rsatma hám shınıǵıwlar orınlanıwına olardı sanalı jaqınlawlarına erisiw, dene tárbiyası sabaǵına miyir hám húrmet uyg„otish o„qituvchining tekǵana kásiplik uqıpı hám sapalı islep shıǵılǵan sabaq protokolına, bálki onıń shaxsı hám insaniy pazıyletlerine de tikkeley bog„liq bolıp tabıladı. Arnawlı fizikalıq tayıngalikka ulıwma waqtıniń 10% ajaratilib, ol tiykarınan ulıwma shınıǵıwlanaganlikni saqlap turıw hám arnawlı shınıǵıwlanganlik hám jumıs qábiletin o„stirishga erisiw menen ajıralmas bog„liq bolıp tabıladı. Bunda tiykarǵı e‟tiborni jumıs qábiletin tez hám to„liq tiklab alıwǵa járdem beretuǵın qurallarǵa qaratıw kerek. Fizikalıq sapalardı rawajlandırıwda tiykarınan e‟tibor operativlik, operativ-kúshlilik hám arnawlı shıdamkorlikni (ásirese sekrewde hám zarbali háreketlerde) sapaların rawajlandırıwǵa yo„naltirilishi kerek [8, 9]. O„rgatish usılları járdeminde, bilim, ko„nikma hám ilmiy tájriybelerdi iyelew, háreket qábiletlrini, shıdamlılıqlik hám ahloqiy sapalardı rawajlandırıw wazıypaları ámelge asıriladı. Tárbiyashı mashg„ulotlarda ol yamasa bul háreket iskerligin o„rgatadi, túsintiredi hám ko„rsatadi, shug„ullanuvchilar bolsa onı iyelep aladılar. Mashg„ulotlarda o„rgatish usılların tańlawda, pedagogikalıq wazıypa, material mazmunı hám o„quvchilar tayınlıǵın e‟tiborga alıw kerek. Dene tárbiyası sabaqları hám sport mashg„ulotlari jaryonida tiykarınan ush o„rgatish usılları ámeldegi bular : so„z usılı, ko„rgazmali usıl hám ámeliy usıllar. So„z hám ko„rgazmalilk usılları tikkeley háreketlerdi ámelde qo„llash, ya‟ni shınıǵıwlardı orınlaw ushın jay jaratadı. Barlıq usıllar o„zaro bir-biri menen bog„liq halda kompleks qo„llaniladi.