Ózbekistan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw

I Bap. Dene tárbiyası sabaqlarında milliy háreketli o‟yinlardan paydalanıwdıń shárt-shárayatları
1.1Háreketli oyınlar fizikalıq tárbiya sabaǵınıń tiykari
Háreketli oyınlar fizikalıq tárbiya sabaǵınıń tiykari esaplanadi. Sonıń ushın mektep programmasında oyınlar basqa materiallarǵa salıstırǵanda kóbirek orın aladı. Bunıń sebebi mınada, programmaǵa kiritilgen hár hil fizikalıq shınıǵıwlardı balalar túrli oyınlar jardeminde ańsatlaw aqıl etediler hám ózlestirediler. Oyın - insan iskerliginiń kórinislerinen biri bolıp tabıladı. Quramalı hám qızıqlı hádiyse retinde ol túrli kásip degi kisiler dıqqatın jalb etedi.
Búgingi kúnde ilimpazlardıń izertlewlerinde oyındıń ózine hosligi, onıń
jámiyet turmısı hám bólek shaxs turmısında, insannıń mádeniyatında tutqan
ornı hám áhmiyeti kórip shıǵılǵan. Ózbek xalıq oyınlarınıń qásiyetleri hám
hilma-túrligi máseleleri ústinde tereń izertlew alıp barǵan ilimpazlar : D. B. Elkonin, O. Saparov, R. Ullı adamlar ismi menen qosıp aytılatuǵın sózlerva, O. Hasanboeva hám basqalar oyındıń qadrini, shártliligin, onıń social hulqni qáliplestiriwdegi, kisiniń jámiyettegi óz ornın belgilep alıw daǵı, onıń mámile waqtı daǵı minez-qulqlardı ırǵaqǵa keltira alıw áhmiyetin aytıp otediler.
Oyın úlkenler turmısında arnawlı bir orın tutarkan, ol balalar ushın zárúrli
áhmiyetke iye esaplanadı. Ózbek xalıq oyınlarından “CHir aylanba”, “Oramal taslaw”, “Quzi” “Sawısqan”, “Tapar bolsań, tapa qol”, “Toqılǵan oramal” sıyaqlılar búgingi kúnde da óz áhmiyetin joǵatǵanı joq. Ózbek xalıq oyınları -
insan o'zligining kórinetuǵın bolıwı, onıń rawajlanıwlashuv usılı bolıp tabıladı. Islep shıǵılatuǵın oyın teoriyası pedagogika ushın da áhmiyetli bolıp tabıladı. Sol tárepten alǵanda baslanǵısh klasslardıń fizikalıq tárbiya sabaqlarında oqıwshılar didaktik tapsırmalardı orınlawganlarida háreket tehnikasini tolıq jetilistiriw menen birge, oyın daǵı syujetlar arqalı ahloqiy pazıyletlerdi ózlerinde kámal taptırıwadı.
5-6 - klaslarda háreketli oyınlardı tiykarınan sabaqtıń tiykarǵı hám juwmaqlawshı bóleginde ótkeriw usınıs etiledi, sebebi programmada sabaqtıń kirisiw bóleginde sap shınıǵıwların ótkeriw belgilengen.
Oyınlarda yugirish, sekrew, ılaqtırıw yamasa irg'itish sıyaqlı háreketler
atqarılıwına bólek itibar beriw kerek. Bul jas daǵı balalar menen tiykarınan ápiwayı hám ortasha quramalılıqtaǵı oyınlar ótkeriledi. Eger balalar etarli dárejede
tayarlanǵan bolsa, jáne de quramalılaw, yaǵnıy jámáátlerge bolınıp atqarıw
etiletuǵın (“Neniń pati”, “Tapar bolsań, tapa qol” hám basqalar ) oyınlardı
da ótkeriw múmkin. Baslanǵısh klass oqıwshılarında bul oyınlar arqalı ahloqiy
pazıyletlerdi sıńırıwǵa jay jaratılıp, olarda juwapkershilik sezimi payda etiledi. Bul
hal pútkil jámááttiń, oyında qatnasıw jetip atırǵan barlıq qatnasıwshılardıń
juwapkerligin asıradı. Mısalı, olarǵa yugurib kelip uzınlıqqa sekrewdi úyretiw
boyınsha bólek shınıǵıw ótkerilse, oqıtıwshı qoyǵan wazıypa ámelge aspay
qalıwı múmkin. Sebebi shınıǵıwdı túsindiriw, ámelde kórsetiw, orınlaw hám
qanday orınlanǵanın anıqlaw, hatolarni ońlaw hám taǵı basqalar balalar ushın
zerikarli boladı.
Milliy xalıq oyınları bolsa óz syujetiga kóre tásirli hám jámáátli bolǵanlıǵı
ushın etarli dárejede shaqqanlıq, házirjavoblik, túsingishlik hám fizikalıq
tayorgarlikni talap etedi hám áyne waqıtta bul ayrıqshalıqlardı rawajlanıwlastıradı.
Dene tárbiyası sabaqları kóbinese túrli oyınlardan ibarat boladı hám olarǵa

gimnastika hám de sport oyınlarınıń tiykarǵı túrleri - basketbol, voleybol hám

basqalar da kiritiledi.
Oqıtıwshı háreketli milliy oyınlar járdeminde fizikalıq shınıǵıwlardı
qızıqlı ótkeredi hám 5-7 klass oqıwshılarında túrli háreket kónlikpelerin ónim
etiwge muvaffaq boladı. Oqıwshılar háreketli oyınlarda qatnasqanlarında
olardıń háreketleri aktivlesip, tártipli hám anıqlaw bolıp baradı.
Eger oqıtıwshı óz aldına oqıwshılarda qandayda bir túri boyınsha háreket
kónlikpelerin ónim qılıw wazıypasın qo'ysa, ayırım sabaqlar sol wazıypanı
orınlawda járdem beretuǵın oyınlardan ibarat bolıwı múmkin. Sonı da
názerde tutıw kerek, oyın sabaqların ótkeriw oqıwshılardan ayırım oyın
háreketleri kónlikpelerine iye bolıwdı talap etedi. Oyın sabaqların hár
oqıw shereginiń aqırǵı on kúnliklerinde ótkeriw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
Sebebi sonda oqıtıwshına balalar qanday háreket kónlikpelerin iyelegenin
anıqlaw imkaniyatın beredi.
Oqıtıwshı háreketli oyınlardı ótkeriwde 5-7 klass oqıwshılarınıń jas
qásiyetleri olardıń organizmi tezirek ósiwi menen ańlatılıwın unutpasligi hám
sonıń ushın sabaqlarda ótkeriletuǵın shınıǵıwlar waqtında uyushtiriladigan
oyınlardı az-azdan quramalılashtirib, maqsetke muwapıqlashtirib beriwi kerek.
Oyın processinde usı jas daǵı oqıwshılar hádden tıs salmaqli fizikalıq
háreket etpesligi hám oqıtıwshı olardıń hár birine tiyislishe munasábette
bolıwı zárúr.

5-7 klaslarda paydalaniletuǵın háreketli oyınlar kólemi tálim-tárbiyalıq

wazıypalardan kelip shıǵadı. Usı klaslarda ótkeriletuǵın háreketli oyınlar
shólkemlestirilgen tárepten da, háreketlerdiń tárepinen da, tereń mazmunlı boladı.
Sabaqtıń tiykarǵı bóleginde oqıwshılardı qandayda bir quramalı sport oyının
úyreniwge tayarlaw ushın sabaqtıń tayorgarlik bólegine birpara oyınlardı kirgiziw
múmkin.
Islep shıǵılǵan metodikaǵa tiykarınan háreketli oyınlardan paydalaniletuǵın sabaqlar sherek aqırında, kanikul aldından tekseriw normativliklerine baha qoyılǵanınan keyin ótkeriledi. Sabaqtıń puhtaroq bolıwına erisiw, sonıń menen birge, arttırılǵan kónlikpelerdi bekkemlew hám oqıwshılarǵa
beriletuǵın nagruzkani asırıw maqsetinde oyınlardan sabaqtıń tiykarǵı bólegi
sońǵında paydalanıw múmkin.
Oqıw programmalarınıń talapları óspirim jas daǵı oqıwshılar aldına arnawlı bir maqset hám wazıypalardı qóyadı. Bunday sharayatta háreketli oyınlardıń fizikalıq tárbiya sabaqlarında hám fizikalıq tárbiya boyınsha ótkeriletuǵın basqa shınıǵıwlarda jetekshi orın alıwı tábiy bolıp tabıladı. Eger háreketli oyınlar shınıǵıwlarǵa kiritilse de, bunda sporttıń hár túrli túrleri boyınsha arttırılǵan háreket kónlikpelerin jetilistiriw hám bekkemlew názerde tutıladı. Sonday eken, oyındı ótkeriw processinde oyın háreketleriniń atqarılıwın bólek
itibar menen baqlawı kerek. Óz-ózinen ayan, sabaqǵa kirgizetuǵın oyınlar háreketlerdiń ol yamasa bul elementlerin ózlestiriwge járdem beretuǵın shınıǵıwlardan ibarat bolıwı kerek.
Eger sabaqtıń tiykarǵı bólegine sport oyınlarından qandayda-birı kiritilgen bolsa, onıń kirisiw bóleginde óziniń ayırım háreketleri menen mine sol oyındıń
taktikasiga sáykes keletuǵın háreketli oyınlardan birewin ótkeriw júdá paydalı bolıp tabıladı.
Sabaqtıń juwmaqlawshı bóleginde ótkeriletuǵın háreketli oyınlardıń wazıypası jaqsı dem alıw hám keyipti jaqsılaw ushın muskullarǵa zor beriwdi kemeytiw, dem alıw shólkemleri hám qan aylanıwın anaǵurlım tınıshlantirishdan
ibarat esaplanadi. “Oylap tap”, “Qadaǵan etilgen háreket” sıyaqlı oyınlar, dıqqattı sınap kóriw ushın ótkeriletuǵın shınıǵıwlar sabaqtıń juwmaqlawshı bólegindegi wazıypalardı ámelge asırıwda járdem beredi
Baslanǵısh klaslarda jaqsı saylanǵan oyın tálim hám tárbiya tabıslı bolıwınıń zárúrli shárti bolıp tabıladı. Oyındı ótkeriwge tayarlanishda oyınǵa qatnasuvshılardıń quramın, jas qásiyetlerin, sonıń menen birge, fizikalıq tayarlıqların esapqa alıp, sabaqtıń tiykarǵı wazıypaların belgilewi zárúr
Oqıtıwshı oyındı tańlawda shınıǵıw qanday formada ótkeriliwin (sabaq
formasında ótkerilse, oyın onıń birinshi, ekinshi yamasa juwmaqlawshı bóleginde, tánepis waqtında hám taǵı basqalarda ótkeriliwin ) biliwi kerek. Oyın ótkeriletuǵın jay, hawa rayı hám temperatura esapqa alınıwı kerek. Eger oyın qishda ótkeriletuǵın bolsa, oqıwshılardı aktivlashtiradigan hám fizikalıq nagruzkani bir tegisde bóliwleytuǵın serharakatroq oyınlar tańlanıwı kerek.
Oyındı ótkeriwde tómendegi pedagogikalıq shárt-shárayatlarǵa itibardı qaratıw
kerek:
- áwele kerekli sport inventarları, ásbap -úskeneler, mısalı, diametri 8 sm
jıptan, jundan, lentadan, rezinadan jasalǵan topshalar (rezina topshalar joqarı temperaturada keriliwshenliginı joǵatmasligi ushın salqın orında saqlanadı ); voleybol hám basketbol topları, irg'itish ushın uzınlıǵı 1 m uzınlıqtaǵı sport tayaqları, jıp, belbog'lar, bayraqshalar, kiyizler, tahtachalar,
shókkish, aptechka hám basqalar, kóz awrıwı keselinen saqlanıw ushın hár bir
oqıwshınıń kóz boylagichi bolıwı kerek;
- oyın ótkeriletuǵın maydansha tegis bolıwı, tiken, taslar, shıyshe

sınıqları hám basqa kereksiz zatlardan tazalanıp, mudami taza tutılıwı kerek;

- shınıǵıw ótkerilip atırǵan waqıtta maydanshada biygana kisiler
bolmawi kerek. Sebebi olar balalardıń iybelin boladılar hám olardı oyınnan
shalǵıtib, artıqsha háreketler etiwge májbúr etediler;
- maydanshanı ásbap -úskeneler menen támiyinlew, bunnan tısqarı, ol erdagi
tábiy buyım hám zatlardan da paydalanıw zárúr. Sol menen bir qatarda
oyınlardı ótkeriwde tómendegi gigiena qaǵıydalarına ámel etiliwi kerek:
a) oyın waqtında kiyiladigan kiyim háreketlerdi qıyınlashtirmaydigan, jeńil
bolıwı kerek;
b) jazda oyınnan keyin shómiliw kerek;
v) oyın baslanıwınan aldın maydanshaǵa suw sepilishi kerek.
Oqıtıwshı ásbap -úskenelerdi tarqatıw hám ornatıw, oyın qaǵıydalarınıń
atqarılıwın baqlaw hám nátiyjelerdi esapqa aparıw ushın ózine járdemshiler
tańlap alıwı múmkin. YOrdamchi - oyındıń bolajaq shólkemlestiriwshisi bolıp tabıladı.
YOrdamchi oyın qatnasıwshılarına holisona munasábette bolıwı kerek. Keń
orınlarda oynalatuǵın oyınlardı ótkeriwde sol oyınlar boyınsha tájiriybe asırǵan
oqıwshılardıń oqıtıwshına járdemshi bolıwı maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Sog'ligi jaqsı bolmaǵan hám fizikalıq tárbiya sabaǵınan waqtınsha azat etilgen
oqıwshılardı oyında kúshi etkenshe qatnastırıw ushın da járdemshi etip belgilew múmkin. Geyde ıntızamsızroq yamasa haddan tısqarı aktiv balalardıń
hulqini jaqsılaw maqsetinde olardı da oqıtıwshına járdemshi etip tayınlanadı. Oyındı balalar sharshawın kutmasdan, háreketler olarǵa qanshellilik tásir jetip atırǵanına qaray pıtırıw kerek. Oyındıń qansha waqıt dawam etiwi
qatnasıwshılardıń sanına hám jasına, oyındıń xarakteri hám pátine, tehnik
úskenelerdiń muǵdarına, hawa rayı hám sharayatı hám taǵı basqalarǵa baylanıslı boladı.
O'ynovchilarning hushlı jaǵdaylarına qaray oyındı tártipke salıw hám
basqarıw, onıń maqsetin, qaǵıydalarınıń mánisci hám áhmiyetin biliw kerek.
Oqıwshılardıń oyın qaǵıydalarına ámel etiwi mudami oqıtıwshınıń dıqqat
orayında bolıwı kerek. Sebebi oyın qaǵıydalarına ámel qılıw úlken tárbiyalıq
áhmiyetke iyelik etiw bolıp tabıladı. Oqıtıwshı odilona arbitrlıq úlgisin kórsetiwi,
o'ynovchilarning hatolarini asıqmastán hám aqılǵa salıwshılıq menen belgilengenler etip barıwı hám hár bir oyınshın ulıwma qaǵıydalarǵa baǵınıwǵa májbúr etiwi kerek. Oyında ásirese, gruppalı oyınlarda sharayattıń barlıq qatnasıwshılar ushın bir hil bolıwın bayqaǵıshlıq menen gúzetip barıw zárúr. Hár bir balaǵa oyın daǵı bas rolda óz uquvi hám bilimlerin anıqlaw imkaniyatın beriw maqsetinde onaboshilarning almasınıwı belgilep qoyıw usınıs etiledi. Oyın
tabıslı ótiwiniń eń zárúrli shárti- ıntızam hám oǵan qatań ámel etiliwi bolıp tabıladı.
Háreketli oyındı úyretiw hám bul processda oqıwshılar ózlerin qanday
tutıwları kóbirek fizikalıq tárbiya oqıtıwshına baylanıslı. Oyın shártli belgi
(buyırıw, ısqırıq yamasa shappat shertiw, qol yamasa bayraqshanı silkiw) menen
baslanadı. Oqıtıwshı barlıq qatnasıwshılar oyın mazmunın túsinip alǵanına
hám qolaylaw erga jaylasıp alǵanına qánaat ónim etkenden keyin belgi etedi.
«SHartli shegaralar aldınan belgilep qoyılıwı, oyın ushın zárúr qóllanbalar
bolsa oyın qaǵıydalarına muwapıq bolıp berilgen hám jay- jayına qoyılǵan bolıwı
kerek. Baslıq oyın barıwın hám o'ynovchilarning háreketlerin dıqqat menen
gúzetedi hám de taǵı basqarib baradı». Bunnan tısqarı oyın dawamında ayırım qaǵıyda hám usıllardı qosımsha túrde túsintiredi. Ońlaw, eskertiw hám oy-pikirlerdi oyındıń barıwına irkinish bermeytuǵın yamasa onı to'htatib qoymaytuǵın tártipte búydew kerek. Eger oyınshılardıń kóbisi bir hil hatoga jol
qoyıp atırǵan bolsa, tiyisli jol- jol-joba beriw yamasa oyın qaǵıydaları qanday
atqarılıwın kórsetiw ushın oyındı to'htatish múmkin. Lekin onı aqırıw yamasa
keskin belgi menen to'htatish jaramaydı. Oqıtıwshı balalardı oyın qaǵıydaların
sanalı hám anıq orınlawǵa ádetlantirishi kerek. Bul ádet olardı ıntızamǵa
úyretiwde úlken áhmiyetke iye bolıp, balalarda óz minnetin seziw hám óz xatti-
háreketleri ushın juwapkerlik sezimin tárbiyalaw, ózin tuta biliw hám
shıdamlılıqlilikni ósiriwde járdem beredi.
Oqıtıwshınıń wazıypası - oqıwshılardan oyın qaǵıydaların anıq orınlawdı
talap qılıw bolıp tabıladı. O'ynovchilar jol qóyatuǵın hatolar hám turpayılıqlardıń aldın alıwǵa bólek áhmiyet menen qaraw kerek. Turpayılıq etken oyınshın álbette
jazalaw kerek. Bunday jaǵdaylarda birpara tásir kórsetiw ilajların qóllaw, yaǵnıy
waqtınsha oyınnan shıǵarıp jiberiw, járiyma ochkolari beriw múmkin.
Oyınǵa basshılıq qılıwda oqıwshılardı faqt eriwiladigan nátiyjelerge
qızıqtırıw menen sheklenmaslik, bálki olarda oyın procesiniń ózinden zawıq-
sawıq ónim etiwge, mazalanıw sezimin vujudga keltiriwge da saldamlı itibar
beriw kerek. Ásirese, onsha aktivlik kórsetpeytuǵın oyınshılardıń ǵayratın qollap -
quwatlaw, xoshametlew hám bunıń menen olarda óz kúshlerine isenim payda etiw
usınıs etiledi.
O'ynovchilar ortasında joralarsha, tuwrı munasábet ornatıwǵa háreket
qılıw, jeńimpazlardıń kekkayib ketiwleri hám utılǵanlardıń oyınınan suwıwlarına
jol qoymaw kerek.
Oyın daǵı ıntızamlılıq oqıwshı oyındıń barlıq tártip-qaǵıydaların, óz
moynına júklengen hámme wazıypalardı sanalı hám hújdan menen orınlawın ańlatadı.
Bunday oyınshı maqsetke erisiw ushın óz jámááti menen birgelikte háreket
etedi.
Sanalı ıntızam oyındı jaqsılaw ózlestiriwge, oyınshılar keyipiniń
jaqsılanıwına járdem beredi Bunıń nátiyjesinde shınıǵıwlar qızıqlı hám
nátiyjeli ótedi.
Oqıwshılardı oyında óz xatti - háreketlerine sın kózqarastan munasábette bolıw, bir-birlerine qalıs járdem beriw ruwxında tárbiyalaw menen áne sonday
ıntızamǵa erisiw múmkin. Geyde oqıtıwshı oyındı logikalıq jaqtan tuwrı hám anıq
túsintirip bere almaǵanı sebepli, oyın ıntızamı buz'ladı. Oqıwshılar oyın
mazmunın etarli dárejede ańlap almaǵanı, tushunmagani ushın da qaǵıydalardı
buzadılar, óz-ara bahslashadilar. Oyında hár-hil hatoliklarga jol qóyadılar hám
bir- birlerine turpayılıq etediler. Baslıq bul hatolarni oqıwshılarǵa taǵı bir ret
oyındı tushutirish menen ańsatǵana dúzetiwi múmkin.

Háreketli oyınlar túrli xalıq hám xaliqlardiń úrp-ádeti, udumi, dástúrleri hám de etnogenetik qásiyetlerin ańlatadı. Sol sebepli de bunday háreketli oyınlardı kóbinese xalıq oyınları dep júritiledi.

Áyyemgi oyshıl -ilimpazlar hám pedagoglar insanda sahiylik, rostgo'ylik, patriotlıq sezimi, raxipke salıstırǵanda hypmat hám tábiyaattı izzetlew sıyaqlı páziyletlerdi áyne milliy oyınlar tásirinde tárbiyalaw múmkinshiligi joqarı ekenligin tán alıw etkenler. Buǵan baylanıslı, ásirese, ózbek xalıq háreketli oyınları túrli turmıslıq zárúrli ádetlerdi, ilmiy tájriybe hám kónlikpelerdi qáliplestiriw qudıretine iye esaplanadı.
Xalıq oyınları sol xalıqtıń jańa ashılıwları bolıp tabıladı. Sol sebepli bul oyınlar onıń sanasında, ruwzıger jumıslarında, shańaraq hám máhelle tárbiyasında aktiv orın iyeleydi. Háreketli oyınlar, sonday-aq xalıq milliy oyınları kem ushraytuǵın qádiriyat retinde tek ǵana mámleketimiz óz ǵárezsizligine eriskennen keyin ǵana qayta tiklenip, házirgi kúnde xalıq, ásirese oqıwshı jaslar ortasında keń hám jedel keń tarqalıp barıp atır. Xalıq háreketli oyınları ilimiy ob'ekt retinde barǵan sayın izertlewshi ilimpazlar itibarınan bekkem orın iyelep atır. Sońǵı jıllarda sportshılardı tayarlaw, háreket ilmiy tájriybeleri hám fizikalıq sapalardı qáliplestiriwde háreketli oyınlar oǵada nátiyjeli qural ekenligin tastıyıqlaytuǵın ádewirgine ilimiy ádebiyatlar baspa etilgen (L. v. Bileeva, I. M. Korotkov, 1982; I. M. Korotkov, 1988; M. S. Bril, 1980; T. S. Usmanxo'djaev, F. X. Xo'jaev, 1990, 1992; A. I. Lisitsa 1991; 25 T. S. Usmanxo'djaev, X. A. Meliev, 2000; v. v. Kuzin, S. A. Polievskiy, 2000; F. Kerimov, N. Yusupov, 200 Z). Bileeva hám I. M. Karotkov (1982) larning pikrine qaraǵanda, zamanagóy sport oyınlarında fizikalıq sapalar, texnikalıq hám taktik uqıptı qáliplestiriw ushın oyın usıllarınan qanshellilik kóp hám sheberona paydalanılsa, sonshalıq muwapıq sportshılardıń qábiletleri hám uqıpı joqarı dárejede ósiwi múmkin. Tuwrı bir qaraǵanda sport

oyınları ózi oyınlardan ibarat bolıp, taǵı túrli oyınlardan paydalanıw " artıqsha yukday" kórinedi. Lekin, bunday túsinik batamon nadurıs. Sebebi, pedagogika, fiziologiya hám psixologiya pánlerine tiyisli ilimiy maǵlıwmatlarǵa tiykarınan fizikalıq sapalar, texnikalıq-taktik ilmiy tájriybeler hám basqa qábiletlerdi rawajlandırıwda dástúriy qánigelestirilgen hám standart shınıǵıwlardı qóllaw, ásirese dáslepki úyretiw processinde jas shug'yllanuvchilarni tez sharshawına, qızıǵıwshılıqtı susayishiga alıp keledi. Háreketli oyınlar bolsa, kerisinshe, balanıń emotsional jaǵdayına unamlı tásir kórsetedi, sharshaw belgileriniń payda bolıwı " keyin basıp" jıljıtıladı, eń tiykarǵısı balanıń násillik (genetikalıq ) qábiletleri hám de jańa háreket ilmiy tájriybeleri payda bolıwı múmkin (I. M. Korotkov, 1971; 1979 ; A. I. Lisitsina, T. S. Usmanxo'djaev, 1985; M. N. Jukov, 2003; I. vlasyuk, 2005 hám basqalar ). Eger, voleybol oyınına uyqas háreketli oyınlar saralap alınsa jáne bul oyınlar voleybol topı menen atqarıw etilse nátiyje jáne de joqarılaw boladı. (M. A. Kurbanova, 2003). Bunday oyınlarǵa mısalı, " Top o'zat - o'tir", " Top uzatıp estafeta juwırıw", " Topǵa tosıq qo'y" hám basqa soǵan uqsas oyınlardı kirgiziw múmkin. Sportshılardıń fizikalıq hám texnikalıq tayınlıǵın qáliplestiriwde háreketli oyınlardıń áhmiyeti hám olardıń abzallıǵı qatar ilimiy-stilistik 26 ádebiyatlarda belgilengen (A. I. Lisitsa, 1991; L. v. Bileeva, I. M. Korotkov, 1982; I. M. Korotkov, 1971; F. A. Kerimov, N. Yusupov, 2003; K. Fopel, 2005 hám basqalar ). A. I. Lisitsa (1991) dıń pikrine qaraǵanda qaraǵanda, háreketli oyınlar tekǵana fizikalıq sapalardı tabıslı qáliplestiriwge ılayıq, bálki anıq móljelǵa alıw, anıq háreket, dıqqat sıyaqlı páziyletlerdi de nátiyjeli rawajlandırıwı múmkin. Sonday qánigelesken oyınlar bar, olardı úzliksiz qóllaw nátiyjesinde jas sportshılardıń arnawlı fizikalıq sapaları hám texnikalıq tayınlıǵınıń taraqqiy etiw sezilerli dárejede talay ańsat keshedi (L. v. Korotkov, I. M. Korotkov, 1982; M. N. Jukov, 2003; I. vlasyuk hám taǵı basqa ). F. A. Kerimov hám N. Yusupov (2003) lar bolsa gúressheńlarni tárbiyalawǵa tiyisli jekpe-jek " gúres" elementi ámeldegi oyınlardı saralap alıp, olardıń natiyjeliligin anıqlap beriwgen. voleybol boyınsha jetekshi qániyge ilimpazlar E. K. Axmerov (1985) hám Furmanov (1979 ) lar

voleybol ilmiy tájriybeleri texnikasına úyretiwde hám fizikalıq hám de texnikalıq tayarlıqtı dáslepki qáliplestiriwde voleybol oyını ózgeshelikine jaqın bolǵan maxsuc háreketli oyınlardan paydalanıw abzallıǵın tastıyıqlap bergenler. Háreketli oyınlar boyınsha Ózbekstanda jetekshi qániyge-ilimpazlar T. Usmanxo'djaev hám F. Xo'jaevlar (1992) túrli baǵdardaǵı háreketli oyınlardı shólkemlestiriw hám ótkeriw máselelerine tiyisli qatar usınıslar berip ótiwgen. Atap aytqanda, olardıń pikrine qaraǵanda háreketli oyınlardı shólkemlestiriw hám ótkeriwde bir qatar máselelerge itibar beriw maksadga muwapıq. 1. Oqıwshılardıń fizikalıq bárkámallıǵı, salamatlıǵın jaqsılanıwına, shınıǵıwına, dene aǵzaları hám ulıwma jumıs qábiletiniń ósiwita járdem beriw; 27 2. Erkin háreket ete alıw imkaniyatın bere alatuǵın bilimler hám turmıslıq zárúr háreket ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw; 3. Psixik, intellektual, kásiplik hám shıdamlılıqlik sapalardı rawajlandırıw ; 4. Ulıwma hám arnawlı fizikalıq sapalardı tárbiyalaw ; 5. Batırlıq, tutqırlıq, ziyreklilik, isbilermenlik páziyletlerin rawajlandırıw usılar gápinen bolıp tabıladı. Avtorlar túrli klass oqıwshılarına uyqas oyınlar, jıldıń túrli mawsimlerinde, kúndizgi hám kechkurun atqaratuǵın oyınlardı saralap beriwgen hám olardıń mánisin jaqtılandıriwge muvaffaq bolǵanlar. Eń tiykarǵısı, qániygeler mektep sport sektsiyalarida, atap aytqanda sport oyınları menen shuǵıllanatuǵın balalarǵa «Pıshıq hám tıshqan», «Bos jay», «Qazıq», «Qasqır salma ishinde», sıyaqlı oyınlardan paydalanıw maqsetke muwapıq dep aytıp otediler. Yu. N. Kleshev hám A. G. Furmanov (1979 ) lar jas voleybolchilar texnikalıq tayınlıǵın qáliplestiriwde oyın metodınan paydalanıw texnikalıq uqıptı salıstırǵanda tezirek hám puqtalaw ózlestiriw imkaniyatın beredi dep tán alıw etediler. Joqarıda analiz etilgen ilimiy hám stilistik ádebiyatlar jaslıqtan baslap fizikalıq tayarlıqtı rawajlantira barıw, tekǵana balalardı shınıqtırıwda, olardıń sog'ligini bekkemlewde zárúrli áhmiyetke iye ekenligin tastıyıqlap beryapti, bálki olardı sport bolǵan qızıǵıwshılıqı artıwına,

sport shınıǵıwlarında ornatılatuǵın texnikalıq-taktik ilmiy tájriybelerdi tezirek ózlestiriwlerine múmkinshilik jaratıwdı kórsetip berdi. Óz gezeginde jas balalar fizikalıq sapaların nátiyjeli qáliplesiwinde háreketli oyınlardı oǵada nátiyjeli qural ekenligin ashıp berdi. Lekin bul ádebiyatlar túsindiriwinen kórinip turıptı, olda, qaysı fizikalıq sapalardı rawajlandırıwda qanday háreketli oyınlardan paydalanıw maqulligini kórsetip beretuǵın maǵlıwmatlar asa kem ornatılǵan. Juwmaq etip aytqanda, joqarıda belgilengen háreketli oyınlarǵa tán teoriyalıq oy-pikirler olardıń dene tárbiyası hám sport boyınsha potencialın belgilep beredi. Sonday eken, jas sportshılardı tayarlawda háreketli oyınlardı, atap aytqanda xalıq milliy oyınlarınıń áhmiyeti kútá úlken bolıp tabıladı.
Baslanǵısh klaslarda háreketli oyınlardan paydalanıw tájiriybesin úyreniw Dene tárbiyası sabaqlarında hám sabaqtan tısqarı waqıtlarda ótkeriletuǵın sport shınıǵıwlarında háreketli oyınlardan paydalanıw balalar fizikalıq sapaların rawajlandırıw hám háreket ilmiy tájriybelerine úyretiw natiyjeliligin asıradı. Bul pikirdiń qanshellilik tuwrılıǵı 1 bapta belgilengen ilimiy-stilistik ádebiyatlar analizi anıq tastıyıq etip beredi. Ekenin aytıw kerek, balalar gódekliginen baslap erkin háreket qılıwdı yoqtiradilar. Bunday erkin háreketler bemaqsad bolmaydı. Eger hár túrli oyınshıqlar (quwırshaqlar, ayiqcha, qushcha, samolyot, avtomobil, traktor hám h.) hár túrli jaylarǵa shashıp taslanǵan bolsa, emaklab juretuǵın jas daǵı balalar da ózi yoqtirgan (reńi, túri, úlken-kishiligi) oyınshıqlardı alıw niyetinde háreket etediler. Sonday eken, fizikalıq yamasa sport shınıǵıwların shólkemlestiriwde de balalardıń jası, jinsi, qızıǵıwshılıqı hám basqa páziyletleri itibarǵa alınıwı kerek. Sport tayınlıǵı kóp basqıshlı quramalı pedagogikalıq process bolıp, mashg'ylotlarni ilimiy tiykarda shólkemlestiriwdi talap etedi. Mashg'ylotlarda qo'laniladigan fizikalıq hám texnikalıq-taktik shınıǵıwlar shug'ulanuvchi balalardıń jası, fizikalıq hám funktsional múmkinshiliklerine iykemlestirip rejelestiriliwi hám qollanılıwı kerek. Bul shınıǵıwlar sanı, kúshi, qaytarılıwı hám dawam etiwi waqıtı biologiyalıq nizamlıqlarǵa tıykarlanıwı dárkar. Eger shınıǵıwlar júklemesi balanıń múmkinshiliginen oǵada joqarı bolsa, bunday júkleme sol balanıń organizimiga calbiy tásir etiwi múmkin. Kerisinshe, júkleme múmkinshilikten kem bolsa qáliplesiw procesi sustlashishi anıq. 30 Ayırım tárbiyashılar qısqa múddet ishinde fizikalıq sapalardı rawajlandırıwdı jedellestiriw, tezirek maman sportshı tayarlaw maqsetinde arnawlı hám qánigelesken shınıǵıwlardı zo'rma-zo'raki qollaydilar, tuwrı, ayırım jaǵdaylarda yaǵnıy eger balanıń nasliy hám individual fizikalıq múmkinshilikleri serzahira bolsa, bunday bala tez arada jaqsı sportshı bolıp jetiwiwi múmkin. Biraq, kóbinese bunday úlken júklemeli mashg'ylotlar balanıń tez sharshawı, zorıǵıwı, hátte onıń keselleniwine alıp keliwi múmkin. Sport ámeliyatında sonday jaǵdaylar da ushraydıki, bir birine uqsas úzliksiz beriletuǵın shınıǵıwlar sport menen endi shug'ynlanishni baslaǵan balada qızıǵıwshılıǵın so'ndiradi, ol jaǵdayda sportqa bolǵan ıqlas joǵaladı, sońıında ol sport menen shug'unlanmay qóyadı. Sol sebepli jas sportshılardı tayarlawda, ásirese dáslepki úyretiw basqıshında fizikalıq sapalardı rawajlandırıw, texniktaktik uqıpı «qisqaroq jol menen» qáliplestiriwde háreketli oyınlardan paydalanıw júdá paydalı hám zárúrli másele bolıp esaplanadı.