Ózbekistan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

Usı tur shet el mámleketlerden Frantsiya, Turkiya, Italiya hám
MDX respublikaları, atap aytqanda Ukraina hám Kavkazda tabılǵan izertlewlerimizge Orta Aziyanıń Batıs Tyanshan hám Hisar dárwaza aymaqları xalıq jasaytuǵınlıq jaylar qasında tabılǵan (Perel', 1979 ).
Bul tur xalıq jasaytuǵınlıq jaylarǵa jaqın ǵozazor hám baǵlarda, shiriyatgan japıraqlar kop toplanip qalǵan topraqlarda ushrashligi gúzetildi. Tashkent shaxrınıń (R. Musamuhámedov kóshasi) xojalıqlar úysı ǵoza japıraqları shirindisi astında, Záńgi ata rayonı «Erkin» hám Tashkent rayonı «Oxunboboev» jámáát xojaliqlariniń ǵoza japıraqları kop togilgen ǵozazarlar topıraǵında dus keldi.
Sonday etip, Tashkent vaxasi agrotsenozlari hám olar átirapı ekosistemalarda jawın qurtılarınıń 9 tur hám 2 genje túri tarqalǵan. Aporrectodea urıwı eki genje tur (A. caliginosa caliginosa hám A. c. trapezoides) ni óz ishine aladı.
Tashkent vaxasinda hám pútkil Orta Aziya tap sıyaqlı jawın qurtılarınıń Lumbricidae shańaraǵına tiyisli túrler ushraydı. Barlıq anıqlanǵan túrler 5 urıwǵa bolınadı. Sonday-aq Aporrectodea urıwına 42 tur hám 2 genje tur (A. caliginosa caliginosa, A. caliginosa trapezoides, A. rosea, A.jassyensis), Allolobophora urıwına 3 tur (A. (S.) tashkentensis, A. (S.) kaznakovi, A. (S.) ferganae); Dendrobaena uruga 2 tur (D. byblica, D. veneta), Eisenia hám Octolasion urıwına bolsa birden tur (E. fetida, O, lacteum) kiredi.Anıqlanǵan túrlerden ushewi A. (S.) tashkentensis, A. (S.) ferganae, A. (S.) kaznakovi Orta Aziya tan ushın endemik esaplanadi, A (C.) caliginosa genje túri bolsa Orta Aziyatanda birinshi ret jazıp qoyıldı.


Juwmaqlaw
1. Tashkent vaxasi agrotsenozlari hám olar qasındaǵı ekosistemalarda jawın qurtılarınıń Lumbricidae shańaraǵına tiyisli 9 túri hám 2 genje túri tarqalǵan bolıp, olardan A. (S.) tashkentensis, A. (S.) fer-Ganae, A. (S.) kaznakovi Orta Aziya ushın endemik, Aporrectodea caliginosa genje túri bolsa, Ózbekistanda dáslepki bar jazıp qoyıldı.
2. Jawın qurtıları túrleriniń túrli-tumanlıǵı aymaqtıń ıqlımı, topıraǵı quramı hám ósimlikler quramı menen baylanıslı. Vaxanıń tegislik zonasında ash hám tipik boz topıraqlı agrotsenozlarida A. (C.) trapezoides, A. (C.) caliginosa, A.jassyensis, O. lacteum, D. byblica túrleri tarqalǵan. qara topıraqlı taw hám taw aldı regionlarında A. (S.) tashkentensis, A. (S.) ferganae, A. (S.) kaznakovi, A. rosea ushraydı.
3. Jawın qurtılarınıń topıraq faunasindaǵı túrleri quramınıń qáliplesiwi ósimlikler oramı, region ıqlımı, agrotsenozlarnıń jaǵdayı, hám olarda ótkiziletuǵın agrotexnikalıq ilajlar menen baylanıslı. Kóp islew beriletuǵın ǵoza, miywe hám palız agrotsenozları topıraǵında 2-3 tur, kem islew beriletuǵın, anaǵurlım salqın ızǵar, organikalıq elementlerge salıstırǵanda bay bolǵan jońıshqa agrotsenozlari hám, baǵlarda 3 ten 6 dánege shekem tur ushraydı.
4. Agrotsenozlarda jawın qurtılarınıń tiykarǵı bólegi topıraqtıń 10 -20 sm hám 20 -30 sm qatlamlarında azıqlanadı. Sol sebepli Tashkent vaxasindaǵı jawın qurtılarınıń kopshiligi ın qazib jasawshı, miyweli baǵlarda tarqalǵan E.fetida hám D.venetalar japıraq tóselmesi astında jasawshı túrlerge tiyisli bolıp tabıladı.
5. Jawın qurtlar sanı hám olardıń topıraq qatlamları boylap vertikal tarqalıwı turaqlı bolmasdan jıl mawsimleri dawamında ózgerip turadı. Temperaturanıń asıwı hám ızǵarlıqtıń azayıwı menen jawın qurtılar sanı keskin qisqaradı, olar topıraqtıń tereńrek qatlamlarına migratsiya etedi.