Òzbekistan Respublikası Joqarı hàm Orta arnawlı bilimlendiriw ministrligi

Omonqo'ton mákanı. Bul — úńgir túrindegi neandertal adamlarnning mákanı bolıp, Urgut rayonınıń Omqo'ton awılı qasında jaylasqan. Estelik 1947 D. N. Lev basshılıǵında SamDU ekspedidsiyasi tárepinen kashf etildi. Mákan 1947—1957 jıllarda úyrenildi. Arxeologiya qazıw jumıslarında tariyx fa dıń studentleri aktiv qatnas.Omonqo'ton g'oridan xammasi bolıp 37 tas qural tabılǵan. Usılardan 2 tayen jaqsı islengen qol sixchalari 2 tasi qırǵıshsimon qurallar mustye dáwiri knigami dıń talǵam menen tasdı qayta islew usılın kórsetedi. Qurallardıń ayırımları jonǵısimon bolıp, xam tas paraqalaridan yamasa otsheplardan jasalǵan. (ósindi texnikası paraqalarning áster qamda úst tastan orınlanǵan. Nátiyjede qural tıyıqları arrasimon, tolqınsimon bolıp shıqqan. Kolleksiyada jonǵısimon paraqalardan islengen qurallar xam ámeldegi bolıp, olardıń eki tárepine qayta islengen qurallar nayza tig'i retinde hám pıshaq retinde xamqollanılǵan. Sonındek, tas qurallar, teshgichlar hám keskich qural xam tabılǵan.

Arxeolog N. Tashkenbayev Omonqo'ton materialı menen bólekan tanıwǵantap, bul estelikti Orta paleolit tipining sońǵı dáwirine tiyisli degen pikirdibildirdi. Omonqo'ton u’ngirinde kóp jıllar izertlew etken ataqlı arxeolog D. N. Levomonqo'tonliq alg’ashqi adamlardıń qural soǵıw texnikalıq usıl mádeniyatı o‘zining barcha xususyatlarpga ko‘ra, erte ham rawajlangan mustye dawrine tiyisli,

deb hisoblaydi. Estelik Teshiktas, va Qo‘tirbulaq makonlariga ancha yaqindir.

Omonqo‘ton g‘orining ilmiy axamiyati bu ishlardan topilgan xayvonot

dunyosi qoldiqlariga xam bog‘liqdir. Xozirgacha O‘rta Osiyo teritoriyasidan

topilgan va yaxshi o‘rganilgan bironta makon va qarorgoxlardan bunda yaxshiboy

material topilganicha yo‘q. Yuqorida qayd etilgandek, to‘plangan materiyallar

O‘zbekistonning janubiy qismidagi, jumladan Zarafshon voxasining pastrog‘idagi

iqlim va tabbiy sharoiti xaqida fan uchun zarur materiallar bor.

Takalisoy g‘orining mustye davri qarorgoxi bo‘lib, 1952 yilda D. N. Lev

tomonidan tadqiq qilingani edi. Qarorgoh Omonqo‘ton g‘origa yaqin joylashgan.

Bu yerdan bir necha chaqmoqtosh spiniklari, ishlov berish uchun tosh xom

ashyolari, gulxan izlari, xayvon suyaklarinnng maydalaridan topilgan. G‘orda

neandertal odamlari vaktincha yashagan bo‘lishlari kerak. Topilmalar tarkibida

uchburchaksimon uzun paraxa mavjud bo‘lib, uning yon tomonlari kertish usulida

o‘tkirlangan pichoqsimon quroldir. Bu yerdan topilgan tosh paraqalar va otsheplar

gardishsimon va prizmaga o‘xshash nukleuslardan ajratib olingan. D. N. Lev bu

texnikaviy uslubga asoslangan topib, qarorgox mustye davrining

so‘nggi bosqichlariga mansubdir, degan xulosaga keladi Demak, Omonqo‘ton va

uning atrofida neandertal odamlari mustye davrinnng boshlaridan uning oxirgi

bosqichlariga qadar uzluksiz yashaganlar.

Takalisoy g‘oridan topilgan tosh ashyoviy materiallarining ishlov berish

texnikaviy uslublari Qo‘tirbuloq makoniga o‘xshash bo‘lib, bu xam Teshiktosh

madaniyati doirasiga kiruvchi yodgorliklardan xisoblanad Topilmalar Zarafshon

taw tizmasining arxeologiyasi jixatidan istiqbolli ekanligini ko‘rsatadi.

Ózbekstan aymaqları paleolittin orta basqıshina tiyisli esteliklerine juda bay esaplanadı. Olarg’a Tashkent aymagindagi Obirahmat, Paltov, Bo'zsuv g'ori, Gerbishsoy ustaxonalari, Zarafshan oypatligindagi Qotırbuloq, Zirabuloq, Omonqo'ton, Takalisoy, Almabuloq estelikleri, Uchtut ustaxonasi, orta paleolitning sońg’ı basqıshıg’a tiyisli Qızılqumdagi Yesen 2, Qoraquduq, Shaxpaxti, Ko'kayoz 1, 2 hám 3 estelikleri, Surxondaryodagi Tesik-Tas, Ámir-Temur úńgirleri, Ko'lbuloqning orta qatlamları (24-4), Qızılolma 1, 2, Jarsoy, To'palang suw bazası tapilg’an zatları hámde jurtımızdań hár qıylı aymaqlarından jer júzesinen jılawb alıng’an anıqlang’an o'nlab bólek tapilg’an zatlardı mısal retinde keltiriw múmkin .

Orta paleolitga tiyisli estelikler Surxondaryonin Boysuntog' aymaqlarından da tabılg’an. Olar arasında eń belgilii Tesiktas u’ngiri bolıp, ol Boysun qalasından 18 km arqada, Machaydaryoning shep jag’alig;inda Zavtalashsaydin’ orta ag’ımında jaylasqan. Machaydaryo Boysuntog'ning arqa - batıslıq eteklerinen agip ótedi hám ol Amudaryaga quyılatugun Sheroboddaryanin’ shep tarmagi esaplanadı. Úńgir kelloveyoksford tipidagi hák tasda payda bolg’an hám házirgi Machaydaryodan 500 m. shaması joqarıroqda jaylasqan (22-súwret). Esteliktiń teńiz júzesinen bálentligi 1800 m. ni skólkemlestiredi. U’ngirdin’ kiriw bólegidegi bálentligi 7 m., eni bolsa 20 m. den ibarat.

Tesiktas ungiri 1938-1939 jıllarda A. P. Okladnikov tárepinen úyrenilgen hám eki jıl dawamında onıń materiallıq qaldıqlardan ibarat bolg’an 137 m2 barlıq maydan beti tolıq ashıp úyrenilgan7 (22-súwret). Estelikde A. P. Okladnikov tárepinen sap yotqiziqlar menen ajıratılg’an 5 dana materiallıq qatlam anıqlang’an (23-súwret). Bul qatlamlardıń ulıwma qalıńlıg’ı 1, 5 m materiallıq qatlamlardıń eń qalıń jayı 40 sm.ge shekem jetedi. Izertlewshiniń pikrine kóre, esteliktiń derlik yarımı g'orga sizib túsken qar-yomg'ir suwi járdeminde yuvib ketilgan (24-súwret). 50 kv. m maydandı iyelegen 1-materiallıq qatlamdan shama menen 1 diametrlik ot anıqlanıp, A. P. Okladnikovning atap ótiwishe, órt bul jerde uzaq yonmagan, negaki, ot astı topraqları onsha kuymagan. Neandertal balanıń qabri da aftidan, 1-materiallıq qatlam menen baylanıslı. Ekinshi materiallıq qatlamdan (maydanı 12 kv. m.) uzın máyeksimon formadag’ı (kólemi 1, 6x0, 6 m.) oshaq hám onsha úlken bolmag’an ot tabılg’an. 3- materiallıq qatlam da 50 kv. m. maydandı iyeleydi, biraq ol g'orning kiriw bólegine qaray shozılg’an. Bul qatlamdan ush oshaq tabılg’an bolıp, olardıń kólemi 0, 4x0, 4; 1, 5x0, 8 hám 1x0, 4 m. ni skólkemlestiredi. 4-materiallıq qatlamnıń (onıń maydanı 30 kv. m) úlken bólegi kómir bólekleri menen gewek oralg’an, 3x3 m. lik domalaq maydanshag’a iye. Bul maydanshanıń orayında úlken oshaq (2x1, 3 m) jaylasqan. Ekinshi oshaqdıń diametri 0, 5 m. bolıp, birinshisidan 3 m aralıqda jaylasadı. Tómen 5-materiallıq qatlamdan (maydanı 15 kv. m) ekew oshaq ızları anıqlang’an. Esteliktiń barlıq qatlamlarınan alıng’an tapilg’an zatlar : tas buyımlar hám faunistik qaldıqlar áne sol oshaqlar átirapında jaylasqan (25-súwret).

Tesiktas Orta Aziyanıń faunistik materiallar saqlanıp qalg’an kem ushraytug’ın esteliklerinen biri bolıp tabıladı. Bul jerde sibir taw eshkisi suyek qaldıqları kópshilikti skólkemlestiredi (83%). Sonıń menen birge, at, gúńgirt ayıw, qaplan hám shama menen, úńgir shoqolining qaldıqları anıqlang’an(26 -súwret). Kemiriwshilerden qoyan, túyetawıq, sug'ur, ko'rsichqon, atız tıshqan, turkiston kalamushi suyek qaldıqları da tabılg’an (26 -súwret). Qatlamlar faunasi arasında derlik parq sezilmaydi. Bunnan tısqarı, Tesik-toshqatlamlaridan 20 g’a jaqın qusnıń suyek qaldıqları anıqlang’an. Tesik-Tasdıń materiallıq qatlamlarınan 2228 dane tas buyımlar tawıp úyrenilgen . Olar tiykarınan shaqmaqtoshlashgan hák tastan islengen bolıp, quramında nukleuslar, qırg’ıshlar, oq, keskishler, retushlangan uchirindilar hám plastinalar ámeldegi. Uluwma, hár beshala qatlamnıń industriyası birdey hám ózgeriwsiz taraqqiy etken.

Boysin tawlarindag’i orta paleolit dáwirine tiyisli ekinshi estelik bul Ámir Temur ungiri bolıp tabıladı. Ol onsha úlken bolmag’an sol atlı soyda, Tesik-Tasdan 1, 5 km. arqaroqda jaylasqan. Estelik V. F. Lomaev tárepinen ashılg’an hám 1938-1939 -jıllarda A. P. Okladnikov tárepinen úyrenilgen. G'orda ush materiallıq qatlam anıqlang’an bolıp, oyıqlıg’ı 1 m.ge shekem jetetug’ın 3-qatlamdan kem sanlı tas buyımlar jılawb alıng’an. Olar arasında prizmasimon nukleus hám iri qırg’ısh ámeldegi. Usı qatlamdan arsha ag’ashıg’a daqılı bar kómir qaldıqları tabılg’an. A. P. Okladnikovning pikricha, Ámir-Temir g'orining 3-qatlamı Tesiktoshning ayırım qatlamları menen qatarlas bolıp tabıladı(42-47 súwretler). Biraq búydew ushın tıyanaqlı tastıyıqlar joq.

Orta paleolitga tiyisli dep tabılg’an Boysuntog'dagi tag’ı bir estelik Úlkenqorg’an bolıp, ol Tesiktastin’ qarama –qarsi aldınanıda, Machaydaryoning oń qirg'og'ida jaylasqan. Bul jerde dáslepki qazıwmalar 1930 -jıllarda G. V. Parfyonov tárepinen ámelge asırılg’an. Qazıwmadan alıng’an materiallar menen tanısıp shıqqan A. P. Okladnikov, olardı Tesik-tasdag’ı materiallarg’a uqsaw, dep tapqan. Muzeydegi estelik materialları menen tanısıp shıqqan V. A. Ranov bolsa, keri pikrge keledi hám ol usı tas áywanda orta paleolitga tiyisli qatlamlar joq, dep esaplaydı.

Tashkent ulkesindegi Obiraxmat hám Ko'lbuloqdin’ orta paleolitge tán materiallıq qatlamları usı dáwir tiyisli mákanlarg’a salıstırg’anda jaqsı úyrenilgen esaplanadı. Bo'zsuv átirapından bul dáwir tiyisli buyımlar tabılg’an lekin xanuzgacha materialları chop etilmegen, Paltov g'oridagi izertlewlerde kem artefaktlar qolg’a kiritilgen. Sesler uyg’ınlıg’ıaron oypatlıqsındag’ı Qızılolma 1, 2, Jarsoy 1 hám Gerbishsoydan tabılg’an buyımlar tolıqlıg’ınsha ele úyrenilmagan.