Ózbekistan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

Pyotr I diń reformaları. Rossiya imperiyasınıń qáliplesiwi. XVII ásir aqırǵı sheregi Rossiya siyasiy duziminde absolyutizmge burılıs jılları boldı. Samoderjavieniń sheklenbegen hakimiyatı 1649-jılı Nızam menen rásmiylestirilgen edi. Sol nızam menen ǵarezsiz siyasiy rolge umtılıp atırǵan shirkew ústinen de samoderjavie húkimranlıǵı ornatıldı. Sol menen birge turmıstıń hámme tarawlarında júz berip atırǵan ózgerisler XVIII ásir birinshi shereginde ayqın tús aldı hám orta ásirshilik Moskva Rusı Rossiya imperiyasına aylana basladı. Rossiyanıń absolyutizmge ótiwi mámleket siyasiy turmısınıń túrli tarawlarında kózge taslandı: patsha ataması ózgerdi; taypalıq wakillik monarxiyasınıń belgisi bolǵan Zemskiy sobor qulatıldı; prikazlar sisteması quramalasıp, boyarlar dumasınıń quramı ózgerdi; mámleket apparatında xalıq túrli qatlamı wákilleriniń roli arttı hám patsha húkimeti shirkew menen básekide jeńiske eristi. Absolyutizmniń ornatılıwına shirkew, tiykarınan, patriarx Nikon óz háreketleri menen qatań tosıq bolip turǵan edi. Segiz jıllıq háreketlerden soń, 1666-jılı bolǵan shirkew jıyını patshaǵa maqul qarar qabıl etti. Nikon ápiwayı monax etip monastrǵa jónetildi.

XVII ásir ortalarında bolıp otken qala qozalańları hám mámlekettegi ishki turaqlılıqqa kúshli zıyan jetkizdi. 1648-jılı Moskvada, 1650-jılı Pskov hám Novgorodta nannıń bahası asqanlıǵı múnasibeti menen qozǵalańlar bolıp ótti. 1662-jılı Moskvada bolıp ótken qozǵalań bolsa Mıs qozǵalańı atı menen málim bolıp, sozılıp ketken Rossiya-Pol`sha urısı aqıbetinde kelip shıqqan ǵalabalıq qıyınshılıqlar sebepli júz berdi. Ulıwma sol dáwirdegi qozǵalańlardıń eń keń qamtıwlısı hám xalıq narazılıǵınıń eń qorqınıshlı kórinisi Stepan Razin (1630-1671) basshılıgındaǵı qozǵalań boldı. Qozǵalań 1667-jılı Volga boyında baslanıp, onda kazaklardan basqa Volga boyı xalıqları–mordvalar, tatarlar, chuvashlar da qatnastı. S.Razin basshılıǵındaǵı qozǵalańdı da basqaları sıyaqlı patsha húkimeti ayawsız bastırdı. 1671-jılı S.Razin Moskvada, Qızıl maydanda asıp óltirildi.

Diyxanlar urıslarınan keyin mámleket kóleminde bir qatar ilajlar ámelge asırıldı: armiyada qatar ózgerisler qılındı; jergilikli basqarıw sisteması quramalastırıldı hám basqalar. Rossiya tariyxında uzaq dáwirdi qamtıp alǵan mámlekettiń oraylasıwı processi nátiyjesinde XVII ásirdiń aqırǵı sheregine kelip mámleket óz rawajlanıwınıń sonday basqıshına jetti, endi absolyutizmge ótiw ushın imkaniyat jaratıldı. Rossiyada absolyutizmniń ornatılıwı, imperiyanıń payda bolıwı tikkeley Pyotr I (1689-1725) xızmetleri menen baylanıslı. Pyotr I diń hámme reformaları ishinde tiykarǵı orındı mámleket basqarıwınıń reforması iyeleydi. Arqa urısına tayarlıq, jańa armiya hám flottıń dúziliwi mámleket apparatınıń kólemi keńeytirilip, onıń keskin aktivlesiwine alıp keldi. Eski apparat bolsa bunday úlken is kólemin hám keskin burılıstı isley almas edi. Reformalardıń tiykarǵı maqseti Arqa urısında (1700-1721) jeńip shıǵıwǵa qaratılǵan bolıp, armiya hám flottı támiyinlew bas másele edi. Sol maqsette Pyotr I 1708-jılı jergilikli basqarıw reformasın ótkerdi. Jańa hákimshilik bólinbeler-guberniyalar járiyalandı. Sol jılı Moskva, Peterburg, Kiev, Azov, Sibir, Smolensk, Arxangelsk hám Qazan, sál keyin bolsa Astraxan, Nijniy Novgorod hám Riga guberniyaları dúzilip, armiya menen guberniyalar ortasında

t
Pyotr I

ikkeley baylanıs ornatıldı. Bunda byurokratik apparat keńeyip, aldınǵı «Prikaz-uezd» sisteması ornına «Prikaz (kancelariya) – guberbiya – provinciya - uezd» sisteması júzege keldi. Pyotr I byurokratik apparat járdeminde mámleket mashqalaların sheshiwge umtıladı. Áne sol ideya Senattıń dúzilisinde de óz kórinisin taptı. XVIII ásir baslarına kelip boyarlar duması ámelde óz xızmetin tamamladı. 1711-jılı Boyarlar duması ornına Senat-Joqarı mámleket organı shólkemlestirildi. Senat qarjı hám sawdanı basqaradı, shólkemler hám ámeldarlar xızmetin baqlaydı, sudlaw processin gúzetedi hámde jańa nızamlar rejelerin tayarlaw menen shuǵıllanadı.

Pyotr I nızam qabıl qılıw hám onı ámelge asırıwǵa ayrıqsha itibar beredi. Ol qabıl qılınǵan hám ámelge asırılǵan nızam hámme tarawda ózgeris jasawı múmkin dep esaplaydı. Sonıń ushın Pyotr I dáwirindegi nızamshılıq ulıwmalıq tártipke salıw, adamlardıń shaxsiy ómirine qopal aralasıw tendenciyasına iye. Armiyada da keskin ózgerisler ámelge asırıldı. Oǵan kóre 1699-jılı qabıl etilgen áskeriy xızmetti ótew haqqındaǵı párman tiykar boldı. Pármanǵa kóre málim sanlı shańaralar bir ásker beriwi lazım edi. 1705-jıldan olar «rekrut» dep atala basladı. Áskeriy xızmetke alıw hár jılı ámelge asırıladı. Sol tiykarda turaqlı rus armiyası qáliplesti. Armiya hám flotqa maǵlıwmatlı qániygeler tayarlaw ushın áskeriy mektepler hám akademiya shólkemlestirildi. Ulıwma Pyotr I armiyanı bekkemlewge sonshelli qattı itibar berdi, rus áskeriy tariyxshısı V.V.Lapinniń obrazlı qılıp aytıwınsha, nátiyjede armiya mámleket quramında emes, mámleket armiya quramında bolıp qaldı. Pyotr I áskeriy tártip hám intizamdı hámme puqaralardıń turmısına engiziwge umtıladı. Patsha ushın ápiwayı jaǵday bolıp qalǵan urıslar (Pyotr I 36 jıllıq húkimranlıǵınıń 28 jılın toqtawsız urıslarda ótkerdi) Pyotr I di armiya eń quramalı jámietlik duzilme hám turmıstıń hámme tarawlarında ámelge asırıwǵa ılayıq, degen pikirge alıp keldi. Sol sebepli áskerler mámleket basqarıwında da aktiv qatnasıp otırdı. Pyotr I bir qatar policiyashılıq ilajlardı da ámelge asırdı. Máselen, ol ornatqan pasport sistemasına kóre heshqanday diyqan yamasa qalalı ornatılǵan pasportsız óz jasap turǵan jerinen ketiwi mumkin emes edi. Bul sistemanı buzǵan shaxs óz-ózinen jınayatshıǵa aylanǵan.

Sol dáwirde shirkew reforması ótkerilip, patriarxlıq basqarıwı ornına kollegial basqarıw usılı-Sinod járiyalandı. Pyotr I ózin shirkewdiń de baslıǵı dep járiyalap, onıń ǵarezsizligin joq qıldı. Bunnan tısqarı, puqaralar turaqlı shirkewge qatnawları, ózleri qılǵan gúnalardı keshiriwlerin sorap, shirkew xızmetshisine múráját qılıwları lazım edi. Táwbeniń sır saqlanıwına qaramastan, shirkew xızmetshileri táwbe qılǵannıń jınayatı haqqında mámleket organlarına xabar beriwge májbur edi. Mámlekettiń shirkew hám hújdan islerine bunday qopal aralasıwı jámiyettiń ruwxıy rawajlanıwına unamsız tásir kórsetti. Qorlanǵan hám azaplanǵanlardı mámleket zulımınan qorǵawdıń mıń jıllıq dástúrlerine iye bolǵan shirkew samoderjavie máplerin qorǵawshı mámleket qolındaǵı quwırshaqqa aylandı.

Ulıwma, rus tariyxshılarınıń jazıwınsha, Pyotr I diktatorlıqtı Rossiya shárayatı ushın basqarıwdıń jalǵız maqul usılı dep esaplaǵan. Sonıń ushın ayırım alımlar Rossiyada totalitar dúzim qáliplesiwin Pyotr I xızmeti menen baylanıstıradı.

Soǵan qaramastan, Pyotr I diń reformaları qorqınıshlı qattıqollıq penen ótkerilgen bolsa da, olar Rossiyanıń tariyxıy táǵdirinde áhmiyetli rol oynadı. Ol duzgen hákimiyat organları júz jıllap xızmet kórsetti. Máselen, Senat 1711-jıldan 1917-jılı dekabrge shekem, shirkewdiń sinodlı usılı 1721-jıldan 1918-jılǵa shekem, 1724-jılı járiyalanǵan jan salıǵı sisteması 1887-jılǵa shekem bar boldı. Pyotr I diń basqa reformaları da sonday táǵdirge iye.

Pyotr I óliminen soń qatar saray awdarıspaǵı ámelge asırılıp, olar nátiyjesinde Ekaterina II (1725-1727), Pyotr II (1727-1730), Anna Ioanovna (1730-1740), Ivan Antonovich (1740-1741), Elizabetta Petrovna (1741-1761), Pyotr III (1761-1762), Ekaterina II (1762-1796) hám Pavel I (1796-1801) ler taxtqa keldi hám húkimranlıq qıldı. Bul dáwirge ulıwma baha beretuǵın bolsaq, onı reformalardıń dawam ettiriliwi, Rossiya mámleketiniń bekkemleniw dáwiri dep atawımız mumkin. Tuwrı, reformalar da, Rossiya mámleketi abıroyınıń asıwı da túrli imperatorlar dáwirinde hár qıylı háreket hám qatańlıq penen alıp barıldı. Biraq ásir aqırına kelip óndiriste islep shıǵarıwdıń ayırım kórsetkishleri boyınsha Rossiya Evropanıń Franciya, Gollandiya, Prussiya sıyaqlı mámleketlerinen aldıǵa shıǵıp aldı. 1767-jılı mámlekette 481 manufaktura (tiykarınan toqımashılıq) hám 182 temir hám mıs eritiwshi zavodlar islep atırǵan edi.

XVIII ásir 60-jıllarında sanaat jumısshılarınıń sanı 220 mıń adam bolsa, ásir aqırına kelip olar sanı 400 mıń adamnan astı. Rossiyada jumısshı kúshi bazarı qáliplesti. Biraq xalıqtıń, ásirese, diyxanlardıń awhalı awırlıǵınsha qalaberdi. Sol jılları bir qansha qozǵalańlar bolıp, olar ishinde eń áhmiyetlisi Emel`yan Pugachev (1742-1775) basshılıǵındaǵı (1773-1775) qozǵalańı edi. Qozalań júdá úlken aymaqqa jayılıwı hám onda Rossiya quramına kirgen kóplegen xalıqlardıń qatnasıwına qaramastan, patsha húkimeti tárepinen ayawsızlarsha bastırıladı. Pútkil XVIII ásir Rosssiyada krepostnoy dúzim hukimran bolıp qalaberdi.