|
Oraylasqan mámlekettiń payda bolıwı. 1480-jılı derlik 250 jıl dawam etken monǵol basqınshılıǵına shek qoyılıp, rus jerleriniń birlesiw processi baslandı. Monǵollar zulımınan azat bolıw ǵárezsiz knyazliklerdi boysındırıw menen alıp barıldı. 1478-jılı Novgorod, 1485-jılı Tver, 1510-jılı Pskov, 1520-jılı Ryazan jerleri Moskvaǵa boysındırılıp, rus jerleriniń siyasiy birlesiwi tiykarınan juwmaqlandı. Oraylasıw processinde kóp milletli mámleket qáliplesti. Moskva mámleketi quramına kareller, ijorlar, vodilar, vepslar, saamlar, komiyler hám neneclerdiń jerleri de birlesti. Keyinshelik, Volga boyı iyelengennen soń ol jerdegi tatarlar, marilar, mordvalar hám chuvashlar da usı mámleket quramına kirdi.
XVI ásir baslarında-1503-jılı Seversk jerleri: Chernigov, Starodub, Ril`sk, Putivl`, Gomel`, Novgorod Severskiy hám basqalar jámi bolıp 25 qala hám 70 volost, 1514-jılı Smolensk jerleri birlestirildi. Oraylasqan mámleket qáliplesiwi processinde Rossiyada samoderjavie basqarıw usılı payda boldı. XV ásir aqırlarındaǵı hújjetlerde birinshi márte mámleket Rossiya dep atala basladı. Áste aqırın oraylasqan basqarıw dizimi qáliplesti, boyarlar duması óz isin dawam ettirdi. Oraylasqan mámlekettiń húkimet uyımları-prikazlar payda boldı.
1497-jılı Sudebnik (Nızamlar toplamı) islep shıǵıldı hám oǵan kóre bar bolǵan múlkshilik forması hámde xalıqtıń klasslıq ataması rásmiylestirildi. Sudebnik krepostnoy diyxanlardıń bir jer iyesinen basqasına ótiwin jılına bir kún-Yureev kúni (26-noyabr`) menen sheklep qoyıldı. Armiyanıń xarakteri ózgerdi. Aldın feodallardıń xalıqta drujinalardan dúzilgen áskerlerinde endi bas roldi aqsúyek láshkerler oynay basladı.
XVI ásir 30-40 jıllarındaǵı boyarlar toparları-Shuyskiyler, Bel`skiyler hám Glinskiyler ortasındaǵı hákimiyat ushın gúres mámleketti awır ahwalǵa alıp keldi. Nátiyjede kúsheyip baratırǵan dvoryanlar talabına kóre bir qatar reformalar baslandı. Reformalar basında Adashev, Silvester, Kurlyabev kibiler turdı. 1550-jılı taza sudebnik qabıl etildi. 1549-jılı bolsa Zemstvo soborlarnıń shaqırılıwı baslanǵan bolıp, onda dvoryanlar sheshiwshi dawısqa iye edi. Reformalar nátiyjesinde Rossiya samoderjaviesi qatlamlı wákillik monarxiyasınıń bir qansha kórinislerine iye boldı. Soǵan qaramay, 50-jıllardaǵı reformalar boyarlardıń qúdiretin biraz ázziletken bolsa da, olardıń qarsılıqların toqtatpadı. Olar tárepinen til biriktiriwler dawam etti. Nátiyjede 1564-jılı patsha Ivan IV (Groznıy) tárepinen áhmiyetli siyasiy ilajlar ótkerilip, bul ilajlar tariyxta oprichina atamasın aldı…
Ivan IV oraylasqan mámleket sistemasında ulıwmalıq jerlerden úlken bólimin ajıratıp aldı. Bul jerler patsha jerleri yaki oprichina dep ataldı. Oprichinaǵa áhmiyetli sawda jolları, strategiyalıq jaqtan áhmiyetli bolǵan shegara aymaqları kiritildi. Hámme qala hám uezdlerden kewilli bolıp oprichinaǵa knyazlar, boyarlar, dvoryanlar hám húkimet adamlari zorlıq penen kóshirildi. Oprichina knyaz` hám boyarlardıń húkimranlıǵına qarsı qaratılǵan, olardı boysındırıwǵa qaratılǵan siyasat bolıp, ol óte ayawsızlıq penen alıp barıldı. On mıńlap ápiwayı adamlar da qurban boldı. Oprichina patsha qolındaǵı kúshli áskeriy jaza shólkemine aylandı. Ivan IV alıp barǵan oprichina siyasatı nátiyjesinde feodal jer iyeleriniń jámiyetlik quramı ǵana ózgerdi. Jerlerdiń dvoryanlar paydasına qayta bólistiriliwi juz berdi. 1572-jılı gúzinde oprichina biykar etildi.
1584-jılı patsha Ivan Groznıy óledi. Taxtqa miyrasxor bolıp onıń Feodor hám Dmitriy atlı ulları keldi. Feodordıń hákimiyatqa keliwi menen onıń aqılıy uqıpsızlıǵı sebepli boyarlardıń tásiri kúsheydi. 1591-jılı shaxzada Dmitriy dúnyadan ótedi. 1598-jılı bolsa Feodor da dún`yadan ótti. Feodordıń ólimi menen Rossiyada 700 jıl húkimranlıq qılǵan Ryurikovlar dinastiyası tamamlandı.
Quramalı siyasiy gúresler hám til biriktiriwler nátiyjesinde Zemskiy sobor Boris Godunovtı (2598-1605) patsha etip saylaydı. Ol taxttı miyras qılıp emes, saylaw jolı menen alǵan dáslepki rus patshası edi. Boris Godunov ruwxaniylerdi ózine awdırıw maxsetinde Moskva mitropolitine patriarx ataǵın berdi. Oǵan shekem Rusta patriarxlar bolmaǵan.
Soǵan qaramastan xalıq arasında Ivan IV niń balası Dmitriy tiri ekenligi hám taxttı iyelewi lazımlıǵı haqqında mısh-mısh tarqaldı. 1605-jılı Boris Godunov tosattan dúnyadan ótedi hám óz armiyası menen 1604-jılda aq Mosva astanasına kelgen jalǵan Dmitriy I taxttı iyeleydi. Kóp ótpey jalǵan Dmitriy I de óltiriledi hám boyarlar patsha qılıp Vasiliy Shuyskiydi (1552-1612) saylaydı. Biraq bul menen Rus mámleketi pıtırańqılıq dáwiri tamamlanbadı. Tez arada Pol`shada basqa Dmitriy payda boldı hám olda Rossiya taxtına dawa qıldı. Rus taxtı ushın dawagerler kóbeyip baratırǵan bir waqıtta shvedler de arqadan bastırıp kirdi. Smolensk hám Novgorod jerleri shvedler qol astında qaldı.
1611-jılı Nijniy Novgorodlı awıl aqsaqalı Kuzma Minin (1616-jılı dún`yadan ótken) baslaması menen xalıq láshkeri dúzilip oǵan watanparwar knyaz` D.M.Pojarskiy (1578-1642) áskerbasılıq qıldı, bir neshe ay dawam etken keskin urıslarda K.Minin hám D.M.Pojarskiyler joqarı áskeriy erlik kórsetip, 1612-jılı 26-sentyabrde Moskvanı polyak hám litva armiyasınan tolıq azat etti. Shvedlerge qarsı alıp barılǵan urıslar da sátli bolıp, 1617-jılı Stolovo (Tixvin jaqınında) pitimi menen juwmaqlandı. Pitimge kóre, Shveciya Novgorod jerlerin Rossiyaǵa qaytarıp berdi. Biraq Fin buǵazı jaǵalıqları, Karel qoltıǵı, Neva dáryasınıń tómengi aǵımı hám Yam qalası, Koporie, Ivan-gorod, Karela hám Oreshek shvedler qolında qaldı. 1617-1618-jılı polyak-litva armiyası Moskvaǵa jańa júrisin basladı, biraq Moskvanı basıp ala almadı. Urıs Deulina awılında tórt yarım jılǵa dúzilgen pitim menen juwmaqlandı. Pitimge kóre Smolensk jerleri hám Seversk Ukrainası jerleriniń úlken bólimi Pol`sha qolına ótti.
1612-jılı Moskva azat etilgennen soń 1613-jıldıń yanvarında Zemskiy sobor jiynalıp, jańa patsha sayladı. Taxtqa Ivan Groznıydıń birinshi hayalınıń tuwısqanı 16 jaslı Mixail Romanov (1595-1645) atı kórsetildi. Sobor 1613-jılı 21-fevral kúni Mixail Romanovtı Rossiyanıń jańa patshası etip sayladı. Sol kúnnen baslap Romanovlar dinastiyasınıń húkimranlıǵı baslanıp, tap 1917-jıl fevralǵa shekem dawam etti.
XVII ásir dawamında Rossiya tariyxında úlken ózgerisler juz berdi. Rossiya mámleketiniń shegaraları ádewir keńeydi. Ele ásir baslarında joǵaltqan jerler qaytarıp alındı. Shep jaǵalıq Ukraina Kiev qalası menen Zaporje walayatı Rossiyaǵa qosıp alındı. Sibirdi ózlestiriw dawam etip, rus jer ashıwshıları Tınısh okeanına shekem bardı. Ulıwma alǵanda XVII ásir aqırında shegaralar Qırım xanlıǵı, Arqa Kavkaz hám Qazaqstanǵa tutastı. Xalıq sanı asıp, 10,5 mln adamǵa jetti.
Do'stlaringiz bilan baham: |
