‘zbekist0n respubukasi oliy уа ‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. Razzoqov, sh. Tashmatov, N. ‘R m 0N 0y iqtisodiy ta’limotlar tarixi

Mehnat unumdorligi to‘g‘risidagi ta’Iimot
Mehnat unumdorligi — bu qayta ishlanayotgan material qiymatining 
oshuviga olib keladigan mehnat. Smitning fikricha, qiymat va foyda 
umumiy ijtimoiy mehnat bilan yaratiladi. Foyda yaratuvchi mehnat 
unumli deb e’lon qilinadi, maqsadidan qat’i nazar odamlaming boshqa 
turdagi faohyati unumsiz mehnat harajatlari deb aytiladi. Unumli va 
unumsiz mehnatning farqi shundaki, birinchisi kapitalga almashsa, 
ikkinchisi daromadga almashtiriladi. Demak, tovarda o‘z aksini topgan 
mehnat unumli, xizmat sohalari unumsiz mehnat bo‘lib chiqadi. 
Smitning tasdiqlashicha, davlat daromadining deyarli hammasi unum­
siz elementlami ta’minlash uchun sarf bo‘ladi (bu gapda jon bor), shu 
sababli jamiyatda bunday guruhlar imkon boricha kam bo'lishi kerak.
Kapital va takror ishlab chiqarish nazariyalari
A.Smitning bu nazariyasida katta ziddiyatlar mavjud. U ba’zida 
kapitalga to‘g‘ri baho berib, u yollanma mehnatni ekspluatatsiya qilish 
tufayli foyda keltiruvchi qiymatligini aytadi. Boshqa hollarda bu ishlab 
chiqarish vositalari zaxirasi bo‘lib, ishlab chiqarish jarayonini davom 
ettirish uchun kerak deyilgan. Fiziokratlar faqat qishloq xo'jaUgida 
ishlatiladigan kapitalni unumh deb atagan bo'lsalar, Smit sanoat va 
savdo kapitalini ham unumh deb uqtiradi (bu uning progressiv tomo- 
ni). Chunki savdo kapitali sanoat kapitalidan ajrahb qolgan emas, 
balki moddiy ishlab chiqarish sohasida yaratilgan qo‘shimcha qiymat 
savdo foydasining manbayidir.
Oddiy tovar xo‘jaligida kapital kategoriyasi yo‘q. Kapital jamg‘arish 
jamiyat boyligini oshirishning bosh sharti deb e’lon qilinadi. Unda 
asosiy rol tejamkorlikka qaratiladi, noo'rin sarf-xarajatlar tanqid 
qilinadi, kapitalni isrof qilish, ya’ni buromadning daromaddan ortiqcha 
bo'lishiga qarshi bo‘lgan (bu g'oyalar hozirda ham nihoyatda dolzaibdir).
Smitning kapital ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun zaxira kerak- 
ligi to‘g‘risidagi qoidasi