‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Qarang:
Егоров Н.Д. Гражданско-правовое регулирование обшествен- 
Hbix 
отношений: единство и дифференциация. — Л., 
1988. 
С. L
1 
— 
12.

---

Shu bilan birga, О.А. Krasavchikovning fikrini keskin tanqid ostiga 
olish bilan birga, quyidagi jihatlarga alohida e’tibor qaratishni istaymiz. 
U m um an, har qanday ijtimoiy munosabatlar, shu jum ladan, mulkiy 
m unosabatlar ham muayyan darajada tashkiliyligi, shakllanish bosqichi 
bilan tavsiflanadi. Ularni tashkil etuvchi unsurlar (elem entlar) istisno 
qilinsa kifoya, mulkiy munosabatlaming o ‘zi ham barham topadi. 
Navbatdagi qonunchilik doirasida davlat huquqiy m e’yorlar yordamida 
mulkiy munosabatlarni turlicha tashkillashtirishi mumkin. Pudratchi 
buyurtm achiga ishning yaroqliligi va taalIuqliligiga xavf soluvchi 
vaziyatdan ogoh etish mas’uliyatini yuklashi ham yuklamasligi ham 
mumkin. A m m o bunday majburiyat bo‘lmaganda buyurtm achining 
mulkiy m unosabatiga katta zarar etishi m um kin. S hunday qilib,
О.А. Krasavchikovning xatosi mulkiy munosabatlarni alohida fuqarolik- 
huquqiy m unosabat deb e’lon qilishida ko‘rinadi.
K o‘rib chiqilayotgan masala bo‘yicha bizning nuqtayi nazarimiz, 
aslida, fuqarolik huquqi fani uchun yangilik hisoblanmaydi, chunki 
o ‘z vaqtida mazkur muammoni O.S. Ioffe qisman tushuntirib o ‘tgan'. 
Bundan tashqari, bu nuqtayi nazarga fuqarolik huquqi sohasidagi bir 
qator boshqa tadqiqotchilar ham qo‘shiladilar. Lekin shu bilan bir 
vaqtda, О.А. Krasavchikovning tarafdorlari ham bor. Shuningdek, 
yuqoridagilar bilan bir qatorda, mazkur m uammo bo‘yicha qarashlar 
rivojida kelishuvchilik holati ham mavjud. Ular bunday tashkiliy muno- 
sabatlar konsepsiyasiga qayerdadir qo‘shiladilar, qayerdadir q o ‘shilmay- 
dilar. Agar amaldagi fuqarolik qonunchiligiga e ’tibor berilsa, tashkiliy- 
huquqiy munosabatlarning hajmi sezilarli oshganligini ko‘rish mumkin. 
Bundan tashqari, o ‘quv adabiyotlarida, keyingi paytlarda «korpo- 
ratsiyaning xususiy mulkini boshqarish bo‘yicha korporativ munosa- 
batlar»ga alohida urg‘u berilmoqda. Bular rnulkiy xususiyati bilan 
ajralib turadi va tashkiliy munosabatlar ustunroq bo‘lgan korporativ 
munosabatlarga qarama-qarshi qo‘yiladi, shuningdek b a’zi notijorat 
tashkilotlar jam oat va diniy tashkilotlar, yuridik shaxslar uyushinasi 
va boshqalarga ham.
M a’lumki, harqanday ishlab chiqarish, shuningdek, bevosita xo‘ja- 
lik faoliyati yuritish jarayonini amalga oshirish uchun ushbu jarayonga 
hozirlik ko‘rish, tashkiliy-huquqiy jihatdan tayyorgarlik k o ‘rish lozim 
bo‘ladi. Bunday tashkiliy ishlami bajarmasdan, hal etm asdan turib,
1 
Qarang:
Иоффе О.С. Развитие цивилистической мьгсли в СССР. — Л.. 
1975. С. 95-96.

---

keyingi jarayonga kirishish mumkin emas. Odatda, xo‘jalik yurituvchi 
subyektlarning dastlabki va keyingi qator tashkiliy tusdagi munosabatlari 
davlat boshqaruv idoralari bilan b o ‘ladigan aloqalarga (bir tarafning 
ikkinchi tarafga m a’muriy bo‘ysunish) asoslangani bois, m a’muriy 
huquq normalari bilan tartibga solinadi. Biroq m a’muriy bo‘ysunishga 
asoslangan bunday tashkiliy tusdagi m unosabatlar jam iyatim izda 
mavjud bo‘lgan va vujudga keladigan tashkiliy m unosabatlarning 
barchasini qamrab olmaydi. Fuqarolik kodeksining 2-moddasi 6-qismida 
bir tarafning ikkinchi tarafga ma’muriy bo‘ysunishiga asoslangan mulkiy 
munosabatlarga, shu jum ladan soliq, moliyaviy, m a’muriy va boshqa 
munosabatlarga nisbatan fuqarolik qonun hujjatlari qo‘llanilmaydi, 
qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno, deb 
belgilab qo‘yilgan.
Demak, hayot taqozosi tufayli yuzaga keladigan va qonun hujjatla- 
rida nazarda tutilmaydigan hollar mavjudki, bundan kelib chiqadigan 
munosabatlar subyektlarning tashabbusiga, tengligiga, xohish-iroda- 
larining erkinligiga asoslanadi.
Hozirgi vaqtda fuqarolik huquqining predmeti mulkiy va shaxsiy 
nomulkiy munosabatlar bilangina bog‘liq emasligi to ‘g‘risida bir qator 
fikrlar aytilmoqda. Jumladan, professor O. Oqyulov fuqarolik huquqi- 
ning predmeti tarkibiga tashkiliy huquqiy munosabatlar ham kiradi, 
degan fikrni ilgari suradi. Ushbu fikr mulohazaning isbotini u yuridik 
shaxslar tashkil etish jarayonida ko‘radi. Uning ko‘rsatishicha, fuqarolik 
huquqi tom onidan tartibga solinadigan m unosabatlarni a n ’anaviy 
ravishda faqat mulkiy va shaxsiy nomulkiy turlarga ajratish har doim 
ham to ‘g‘ri emas. Ba'zan subyektlar o ‘rtasida shunday munosabatlar 
ham vujudga keladiki, ular o ‘z mohiyatiga ko‘ra, na mulkiy, na shaxsiy- 
nomulkiy b o ‘lib hisoblanmaydi. Bu fuqarolik huquqiy m unosabat 
ishtirokchilarini muayyan tuzilmalar tuzish b o ‘yicha tashkiliy munosa- 
batlarga kirishishi haqida (yuridik shaxslar tashkil etish, yuridik shaxslar 
ittifoqlarini tashkil etish, birgalikdagi notijorat hamkorlik t o ‘g‘risida) 
bormoqda. T o‘g‘ri, E. Suxanov ulardan ba’zilarini mulkiy m unosabat- 
larning o ‘ziga xos ko‘rinishi bo ‘lgan korporativ munosabatlar, deb 
hisoblaydi. Biroq bu ushbu munosabatlar mohiyatini aniq va to ‘liq 
ifoda etmaydi.1
1 
Qarang:
Окюлов О.О. Современньге концегшии o предмете гражданс- 
кого права и проблемн либерализаиии системьг права. Материалн 
международного симпозиума. Традиционное право Узбекистана и Японии: 
проблемн совершенствования законодательства — Т:, 2002. — с. 48.

---

Akademik H. Rahmonqulov bu fikrga qo‘shilibgina qolmasdan, 
uni yanada davom ettiradi va chuqurlashtiradi. Uning fikricha, bir 
tarafni ikkinchi tarafga m a’muriy bo‘ysunishiga asoslanmagan taraflar- 
ning tenglik tamoyiliga asoslangan tashkiliy mulkiy m unosabatlar 
fuqarolik huquqi bilan tartibga solinadi va bunday tashkiliy munosa- 
batlar jumlasiga quyidagilar ham kiradi:
— yuridik shaxsning huquqiy maqomini belgilovchi ustavini ishlab 
chiqish, qabul qilish va tasdiqlash;
— ta’sis shartnomasini tuzish va uni davlat ro ‘yxatidan o‘tkazish, 
shuningdek, boshqa tashkiliy-huquqiy tuzilmalar tashkil etish va ularning 
yuridik rasmiylashtirish (turli xo‘jalik birlashmalari, shirkatlari va ulami 
vakolatxonalari, filiallari shaklidagi yuridik shaxslarni tashkil qilish);
— qaytadan tashkil etish bilan bog‘liq munosabatlar (yuridik shaxsni 
qo‘shib yuborish, qo ‘shib olish, bo‘lish, ajratib chiqarish, o ‘zgartirish 
va h.k);
— birgalikdagi faoliyat to ‘g‘risidagi shartnom ani tuzish (oddiy shir- 
kat shartnom asi);1
— dastlabki shartnom alarni tuzish (bunda shartnom a shartlariga 
muvofiq kelgusida mol-mulk berish, ishlar bajarish, xizmatlar ko‘rsatish 
bo‘yicha dastlabki shartnoma asosida kelgusida asosiy shartnoma tuzish 
haqida kelishib olinadi);
— uzoq muddatli xo‘jalik aloqalarini o ‘rnatish uchun tuziladigan 
shartnoma;
— majburiy tartibda tuziladigan shartnom alar asosida vujudga kela- 
digan m unosabatlar (m uayyan m u d datlar m obaynida shartnom a 
loyihalarini tuzish va uning shartlari haqida kelishib olish);
— shartnom a tuzish oldidan bo‘ladigan nizolarni hal qilish va 
hokazo.
Tashkiliy-huquqiy munosabatlar ikki xil toifadagi, ya’ni, ichki va 
tashqi vazifalarni bajarishga qaratiladi. Tashqi tashkiliy-huquqiy vazifa- 
lar esa korxonalar, tashkilotlar, xo‘jalik jam iyatlari, shirkatlarining 
iqtisodiyot va xo‘jalik faoliyatining turli sohalarida mulkiy aloqalarini 
o ‘rnatishni tashkil qilishni amalga oshirish bilan bog‘liq. Ichki vazifalar 
tashkilotlar, xo‘jalik jamiyatlari va shirkatlarning huquqiy holati (ular- 
ning ustavlari, ta ’sis shartnom alari) bilan belgilanadi, tashqi tashkiliy- 
huquqiy vazifalar fuqarolik huquqiy normalari bilan tartibga solinadi.
1