‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

0 ‘qing. Tasdiq va inkor gaplarni aniqlab, ular orasidagi
semantik-grammatik farqlami izohlang. Inkomi ifodalovchi vositalami ayting.
1. U kelsa, oshnasini ko‘rmay ketmaydi. 2. Bilmadim, tum an tarqaldimi, 
oy chiqdim i, bobom ning yuzi yorishgandek b o ‘ldi. 3. Seskanib ketdim . 
H ali qorong‘ida k o ‘rm agan ekanm an. Bobom boshyalang, yuzini tan ib 
bo'lm as, kiyimlari p o ra -p o ra b o ‘lib ketgan edi. 3. A ytm ovm idim , hech 
kim dan ko‘rm aganingni m ana shu P otm adan k o 'rasan deb. 4. P o tm a 
aytdi, ota, nevarangiz yettiga kirdi, to ‘y qilm aym izm i, dedi. 5. B ilam an, 
ikkalam izning m uchalim iz bir, am m o onangni qornida yotgan to ‘qqiz 
oyniyam hisoblash kerakm i — kerak. B undan tashqari m uchaling ikki 
m arta aylanganida bir yosh q o ‘shiIadimi — q o ‘shiladi! 
6
. K erakm as bizga 
bunaqa rais! 7. U m a r zakunchi serrayib turar, am m o endi boyagidek 
esankiramas, yuzi qahrli, qat’iy tusga kirgan edi. 
8
. Zakunchining basharasiga 
qaragim kelmas edi. 9. Oqsoqol bilan bobom kechasi chiqib ketgancha 
qaytishm agan edi. 
(
0 ‘. Hoshimov
)
27-DARS.
B U Y R U Q H A M D A ISTAK GAPLAR 
VA U L A R N IN G U S L U B IY X USUSIYA TLARI
Darsning maqsadi: 
buyruq va istak gaplar bo ‘yicha о ‘rta maktabda
olingan bilimlami kengaytirish hamda ularning uslubiy xususiyatlari haqida
та ’lumot berish.
R E J A:
1. B uyruq gaplarning kesim i haqida.
2. Buyruq m aylidagi fe ’llarning shaxs-son sinonim iyasi
3. Istak gaplarning shakllari.
532

---

/
1-topshiriq.
0
‘rtog‘ingizni m a ’lum vo qea-hodisani bajarishga 
d a ’vat etuvchi gap yozing. G apning kesimi qaysi shaklda ekanligini 
ayting.
2-topshiriq.
Kesimi buyruq maylidagi fe ’ldan ifodalangan gap 
yozing. G apning ifoda m aqsadiga ko‘ra turini ayting.
M a’lum bir harakat-holatni, voqea-hodisani bajarish yoki bajarmaslikka 
tinglovchini d a ’vat etm oqchisiz. A na shu joyda kesim i buyruq maylidagi 
fe’llardan ifodalangan gaplardan foydalanasiz. M asalan, 
Oldin о ‘yla, keyin
so ‘yla.
Dgn 
E slab qoling. 
Kesimi buyruq maylidagi f e ’l bilan ifodalanib
t a
buyruq-xitob та ’nolarini ifodalagan gaplarga buyruq gaplar deyiladi.
•
Ju d a muhim. B uyaiq gaplarning buyruq maylidagi fe’l bilan
* 
ifodalangan kesimi b a ’zan tushib qolishi m um kin, lekin un ing izi 
nutq vaziyatidan bilinib turadi. M asalan: 
Hamma paxta terimiga!
Buyruq gaplarning oxiriga yozuvda vergul, b a ’zan undov belgisi 
qo'yiladi.
Buyruq gaplarning kesimi aniqlik nisbati, ikkinchi shaxs, buyruq 
maylidagi fe’Ilar bilan ifodalanadi. M asalan: 
Chekmang!
B a’zan m ajhul nisbat, uchinchi shaxs, buyruq maylidagi fe’llar bilan 
ifodalanishi h am m um kin. M asalan: 
Ishga qabul qilinsin.
Л
Ju d a muhim. Ayrim hollarda u ch in ch i shaxs buyruq maylidagi 
^ fe’llar bilan ifodalangan gapning kesimi II shaxs m a ’nosida qo'llani- 
ladi. M asalan, 
Chekmang
o ‘rnida 
Chekilmasin. Uyga kiring
o'rn iga 
Uyga kirilsin.
B unday vaqtda iltifot, m u lo zam at bildirish, kesatiq 
kabi m a ’nolarni ifodalaydi.
B uyruq gapning kesimi odatd a gap oxirida keladi. B a’zan buyruqni 
kuchaytirish, d o ‘q -p o ‘pisa m a ’nosi ifodalanganda kesim gap boshida keladi. 
M asalan, 
Qo ‘lingizni oling
o ‘rniga 
Oling qo ‘lingizni.