‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

n 
Nutq jarayonida real talaffuz qilingan, qulog‘imiz bilan eshitgan
W eng kichik va boshqa mayda bo‘lakka bo‘linmaydigan nutq parchasi
tovush sanaladi.
Bevosita kuzatishda bir nechta tovushlar orqali talaffuz qilinuv-
chi so‘z va uning ma’noli birliklarini shakllantirish va farqlash vazi­
fasini bajarishga xoslangan, ketma-ketlik jihatdan boshqa mayda
bo‘lakka bo‘linmaydigan eng kichik til birligi fonemadir.
Masalan, 
tosh-tom
so‘zlarini 
sh
va 
m
farqlaydi. Demak, 
sh
va 
m
alohida- 
alohida fonemalardir. Yoki 
tosh-tesh
zidligida 
о
va 
e\ tosh-qosh
zidligida 
/ va 
q
ina’noni farqlash uchun xizmat qiladi, shuning uchun ular ham 
mustaqil fonemalar sanaladi.
K o'rinadiki, bir fonem a bir necha tovushlar orqali ro‘yobga chiqadi. 
Fonemalarni sanash mumkin. Ular cheksiz ko‘rinishlarga ega bo'ladi. Bu 
esa tovushlar miqdorining cheksiz ekanligini ko'rsatadi. Fonem alar ikki va 
undan ortiq m a’noli birliklarni bir-biriga zidlash orqali aniqlanadi.
Fonemalar so'zlarning tarkibida muayyan tartibda kelib, ularni moddiy 
tom ondan shakllantiradi. Bunda so'z tarkibidagi fonemalaming joylashish 
tartibi katta rol o'ynaydi.
Loto o'yinini ko'z oldingizga keltiring. U nda sanoqli donalar bor. 
Lekin shu donalarni turli tartibda joylashtirish orqali xilma-xil shakllar 
yasaysiz. Xuddi shunga o'xshash, fonemalar ham sanoqli, lekin uni xilma- 
xil tartibda joylashtirish orqali cheksiz so'zlar hosil qilinadi. 
Sut, tus, ust
so'zlarining tovush tom oniga e’tibor bering. Ularning hammasi uchta bir 
xil tovushlarning turlicha ketm a-ket joylashuvidan tashkil topgan. Garchi
44

---

yuqoridagi so'zlarning tovush tarkibi bir xil bo'lsa ham, lekin ular turli 
tartibda joylashib uchta so'zning ifoda tom onini hosil qiladi.
Ko'rinadiki, so'zlarning moddiy tomoni uchun uning nechta fonema- 
dan tashkil topganligigina emas, balki ularning qanday tartibda joylashuvi 
ham katta ahamiyatga ega.