‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Savol va topshiriqlar
•
1. Bilish jarayonida zid qo‘yishning xizmati qanday?
2. Tovushlarning farqlovchi va biriktiruvchi belgilari deganda nimani 
tushunasiz?
3. G 'v a
G
tovushlari o'rtasidagi o‘xshash va farqli tom onlarni aniqlab 
bering. U lar o ‘rtasidagi farqlovchi belgini ayting.
11-DARS. TOVUSH VA FONEMA
Darsning maqsadi:
a) ilmiy maqsad: o'quvchilaming ongida tovush va fonema yuzasidan 
bilim va malakalar hosil qilish;
b) o'quvchilami narsa va hodisalarga xolis baho berish, o'rinli xulosalar 
chiqarish ruhida tarbiyalash.
.
Topshiriq. Qasd, taraf, hisob, turmush, taqdir so ‘zlarini
talaffuz 
V
qilib ko'ring. Tovushlarning aytilishiga va m a’no farqlashdagi o'rniga 
e ’tibor bering.
Tilshunoslik fanida tovush va fonema tushunchalari bir-biridan farq- 
lanadi. Bu farqlanish fan uchun juda m uhim bo'lgan xususiylik va um u- 
miylik m unosabatini aks ettiradi. Biz bevosita kuzatishda xususiyliklarni 
sezgi a’zolarimiz bilan his etamiz. Bir xususiylikni boshqa xususiylikka 
solishtiramiz. Solishtirilayotgan xususiyliklar o'rtasida qanday o'xshash va 
farqli tom onlar mavjud ekanligini aniqlaymiz. O'xshash jihatlari asosida 
h ar qaysi xususiylikni m a ’lum um um iylikka — sinfga birlashtiram iz. 
Masalan, sumkani olaylik. Sinfingizda nechta o'quvchi bo'lsa, o'shancha 
sumka bor. Bu sumkalar rangi, hajmi yoki material!, yoxud shakh jihatidan 
bir-biridan farq qiladi. Sinfingizda nechta sumkani ko'rsangiz, shuncha 
xususiyliklarni ko'rgan bo'lasiz. Lekin shu xususiyliklarning hammasida 
takrorlanadigan um um iy belgi bor. Bu belgi sumkalik belgisidir. Y a’ni
43

---

o'quv qurollari solish uchun m o‘ljaLlangan, ko‘tarib yuriladigan, charm va 
boshqa har xil materiallardan tikilgan anjom. Ana shu belgilar xilma-xil 
sumkalarni bir sinfga, bir umumiylikka birlashtirishga asos bo‘ladi.
Xuddi shuningdek, biz nutqiy jarayonda bevosita tovushlami eshitamiz. 
Masalan, / tovushini olaylik. U , aw alo, har bir shaxsning o ‘ziga xos talaf- 
fuzini o ‘zida nam oyon qiladi. Shu bilan birga, so'zlarning tarkibida 
yondosh tovushlar ta ’siriga beriladi. M asalan, 
tushib
so'zining ikkinchi 
bo‘g‘inidagi 
i
birinchi bo'gindagi 
и
ning ta’sirida 
и
tovushiga yaqin talaffuz 
qilinadi. 
Bilan, tilim, sira
so‘zlari tarkibida bilinar-bilinmas aytiladi. 
Qiliq,
qiziq
kabi so‘zlar tarkibida til orqa tovush ta’sirida 
и
ga yaqin talaffuz etiladi. 
Bundan tashqari, unga so'zlovchining qaysi shevaga mansublik belgisi 
qo‘shiladi. Xullas, nutq jarayonida xilma-xil ko'rinishga ega bo‘ladi. Shun­
day bo'lishiga qaramasdan, ularning hammasida takrorlanadigan umumiy 
jihatlar bor. U ham bo‘lsa, 
torlik belgisi
va 
lablanmaganlik
belgisi. Shu 
belgilari bilan 
a
ga, 
о
ga, 
i
ga, 
и
ga zidlanadi. Ana shu birlashtiruvchi belgi­
lar m a’lum xususiylikni umumiyliklarga birlashtirishga yordam beradi. 
Umumiylik so‘zlovchi va tinglovchilar xotirasida mavjud bo'ladi. Shuning 
uchun ham bu umumiylik turlicha talaffuz qilinishiga qaramasdan, so'z- 
lovchi va tinglovchilar o'rtasida bir xil tushunishga olib keladi.