‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

go'shtli—
g o ‘shtdor, gunohli—gunohkor, m azali—bemaza
kabi; lekin doimo ham
ularni bir-biri bilan almashtirish mumkin emas. M asalan, 
yurakli, kuchli
so'zlarini 
bayurak, yurakdor, yurakkor, kuchdor, bakuch, kuchkor
deb 
bo'lm aydi.
Sifat yasovchi 
-siz
qo'shim chasi 
be-, no-
old qo'shim chalari bilan 
sinonimik munosabatda bo'ladi. Shuning uchun ularni ko'pincha birining 
o 'rn ida ikkinchisini qo'llash m umkin. M asalan, 
umidsiz, beum id
— 
noumid,
lekin ularni ham doimo bir-biri bilan almashtirib bo'lmaydi. 
M asalan, 
aqlsizni beaql
deyish m um kin, lekin 
noaql
deb bo'lm aydi. 
Shuningdek, 
nomard, noma ’lum
singari so'zlardagi 
no-
old qo'shimchasini 
be-
old qo'shimchasi va 
-siz
qo'shimchasiga almashtirib bo'lmaydi, chunki 
bu so'zlar fors-tojik tilidan o'zbek tiliga tayyor holda o'tgan. Hozirgi 
o'zbek tilida yasalgan emas.
Shunga ko'ra sifat yasovchi qo'shim chalardan o'rinli foydalanish 
katta ahamiyatga ega.
312

---

^
S avol va topshiriqlar
•
1. Yasama sifat nima va qanday vositalar yordam ida sifat yasaladi?
2. Sifat yasovchi qo‘shimchalar sinonimiyasi deganda nimani tushunasiz?
3. Sifat yasovchi qo‘shim chalarni bir-biri bilan almashtirib bo‘lmay- 
digan holatlarni ayting.
254-m ashq.
Uyga topshiriq. 0 ‘qigan badiiy asaringizga taqriz yozing. 
U nda yasovchi qo ‘shimchalarni ham ishlating.
255-mashq.
Talabalarga eslatma!
1
. 
0
‘z nutqingizda keng iste’m olda bo‘lmagan so‘zlarni ko‘proq 
ishlating.
2. Yetarli darajada so'z boyligiga ega bo'ling.
3. Gapda so‘zlarni o ‘rinli va m e’yorida ishlating, gapni grammatik 
jihatdan to‘g‘ri tuzing, tasviriy vositalardan unum li va o ‘rinli foydalaning.
4. T o‘g‘ri yozish ko‘nikmasini hosil qiling.
5. M atn yaratish qobiliyatini o ‘zingizda mujassam eting.
6
. M atnni tahlil qilishga o ‘rganing.
7. Mushohada malakasiga ega bo‘ling.
8
. So‘z m a’nodoshlaridan unum li foydalaning.
Aziz talaba! Og‘zaki va yozma nutq jarayonida yuqoridagi ko‘nikma va 
malakalarga ega bo'lgan tinglovchigina so‘z xazinasining durdonalaridan 
oqilona foydalana olgan bo ‘ladi.
T o p s h i r i q . Yuqoridagi fikrlarga amal qilib, «Bir qultum suv» 
mavzusida m atn tuzing. Bu gram m atik o ‘yin-topshiriq «Matnni davom 
ettiring» deb ataladi. (H ar bir talaba bittadan gap yozib, bog‘lanishli 
m atnni davom ettiradilar.)
Topshiriqni bajarganingizdan so‘ng esa m atnda ishlatilgan sifat so‘z 
turkumiga e ’tibor bering va uning ostiga bir chiziq chizing.
256-m ashq.
Sifat yasovchi qo‘shimchalardagi antonimlik m unosa- 
batini, shuningdek, ularning m a’nodoshini ham ayting. 
0
‘quv xonasidagi 
birinchi qato r insondagi ijobiy fazilatlarni (rostgo ‘y, kuyunchak), 
ikkinchi qator shu so‘zlarning qaram a-qarshi m a ’nolari — salbiy fazilat- 
larini (yalqov, yolg‘onchi) topadilar.