‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Yurasan, yu rasa n , hech m asofa
kam aym aydi
— 
yuraman, yuraman, hech masofa kamaymaydi.
Birlik
yozdi-m
yozdi-ng
yozdi-
Ko‘plik
yozdi-k
yozdi-ngiz (laring) 
yozdi-lar (yozishdi)
358

---

Ikkinchi va uchinchi shaxs birlik shakllari o ‘rnida ko‘plik shakli 
qo ‘llanilsa, shaxs ko‘pligi emas, balki shaxsga hurmat m a’nosi ifodalanadi. 
M asalan, 
D adam keldilar. S iz ju d a yoqim li k u yla d in g iz■
S o ‘zlang.
(A. Qodiriy)
Ayrim o ‘zbek shevalarida shart maylidan keyin qo'shiladigan shaxs- 
son shakllari o ‘rniga o ‘tgan zamonning 
-gan
shakli, hozirgi va kelasi 
zamon shakllaridan keyin ishlatiladigan shakl qoMlaniladi. M asalan, 
borsa
о ‘rniga borsamiz, borsavuz-
Shaxs-son qo ‘shimchalarini quyidagi jadvalda ko‘ring:
T /r
S h axs-son asosi
Saxs
S h axs-son
shakllari
M iso lla r
birlik
ko'plik
birlik
k o ‘plik
1
.
a) o ‘tgan zam on
aniq m aylining -di
shakli
b) kelasi zam on
shart m ayli
I
II
III
-m
-n g
-o
-k
-n giz
-lar
k eld im
kelsam
k eld in g
kelsang
keldi
kelsa
k eldik
kelsak
k eld in g iz
kelsan giz
k eld ilar
k elsalar
2.
a) o ‘tgan za m o n
aniq m aylining
-gan shakli
b ) hozirgi zam on
aniq m aylining
shakllari
d) kelasi zam on
aniq m ayli
I
II
III
-m an
-sail
-adi
-m iz
-siz
-adilar
k elganm an
k elyapm an
k elam an
kelgansan
k elyapsan
kelyapti
k elam an
kelasan
keladi
k elgan m iz
k elyap m iz
k ela m iz
kelgan siz
kelyap siz
kelyaptilar
k ela m iz
k ela siz
k elad ilar
3.
k elasi zam on
buyruq-istak m ayli
I
-ay, -y
-g in ,
-sin
-aylik,
-ylik ,
-h giz
(lar),
sinlar
k elay
k elgin
k elsin
k ela y lik
k elin g (iz)
k elsin lar
II shaxs buyruq mayli qo'shim chalari o ‘m iga III shaxs buyruq mayli 
qo‘shimchasi ishlatiladi. M asalan, 
kiring
o ‘rniga 
kirsinlar, о ‘tiring
o ‘rniga 
o'tirsinlar.
Bunday holat o ‘zidan katta yoki obro‘li kishilarga nisbatan 
q o ‘llatiilib, hurm at m a’nosi ifodalanadi.
359

---

307-mashq.
0 ‘qing. F e’llami ko‘chirib, ularning har biriga to ‘la ta ’rif 
bering, qaysi maylda kelayotganiga diqqat qiling.
N a m u n a: Yugurdi — harakatni bildiradi: bo ‘lishli, o'tgan
zamonda, aniq nisbatda, xabar maylida, sodda fe’l, kesim vazifasida
1. 
O dam odam dan qutular, o ‘z fe’lidan qutulm as. 2. K am tar 
kerilmaydi, mol-dunyoga berilmaydi. 3. Sen o ‘zingni maqtama, seni birov 
maqtasin. (
Maqollar
) 4. Hech bir kishilik madaniyati she’rsiz mavjud 
bo‘la olmaydi. 
(E. Talabov)
5. H aqiqatan ham sho'rolar davri mafkurasi 
kishilar ongiga ijtimoiy tenglik, boshqacha qilib aytganda, boqimandalik 
tu sh u n chasini singdirib kelgan edi. B unday yondashish kishilarda 
tashabbusni bo‘g‘ib qo ‘yardi, chunki kishi o ‘zining samarali m ehnatidan 
m anfaatdor bo‘lmasa, unda halol m ehnatga intilish, ish natijasi uchun 
m as’uliyatni oshirish tuyg'usi yo'qoladi. 
(N. Jo'rayev)
308-mashq.
Uyga topshiriq. Shoir M uham m ad Yusufning she’rini 
badiiy o'qish san’atiga rioya qilib o ‘qing, yod oling. Uni nasriy yo‘l bilan 
bayon qiling. F e’l va fe’l shakllarini topib, ostiga chizing.
Y U R T IM , A D O B O 'L M A S A R M O N L A R IN G B O R
Yurtim, ado bo‘lmas armonlaring bor,
Toshlarni yig‘latgan dostonlaring bor.
O'tm ishingni o ‘ylab og‘riydi jonim ,
K o‘ksing to ‘la shahid o ‘g‘lonlaring bor.
Bag'rim o‘rtar bir o ‘y bahor ayyomlar 
Oy borgan yoqlarga termulib shomlar.
Aybin bilmay ketgan Akmal Ikromlar,
Fayzullodek mardi maydonlaring bor.
Yurtim, ko‘nglingdek keng osmonlaring bor,
Yulduzni yig‘latgan dostonlaring bor.
Osmonlaringdan ham diydoringga zor, 
Jayrondekterm ulgan C ho‘lponlaring bor.
Q o‘ling qadog'iga bosay yuzimni,
Onam san-ku, og‘ir olma so'zim ni,
Qayin barglar yopib qaro ko‘zini,
Olislarda qolgan Usmonlaring bor.
Alhazar, alhazar, ming bor alhazar,
Ana, yurishibdi kiyganlari zar,
Qodiriyni sotib shoir bo'lganlar —
M ehrobdan chiqqan chayonlaring bor...
360

---

Qurboning bo‘layin, ey onajonim,
Sening faryodlaring, mening fig'onim,
0
‘tmishingni o ‘ylab o ‘rtanar jonim ,
Aytsang ado bo‘lmas dostonlaring bor.