‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi q. S. Abdurashidov, B. A. Hobilov

— 
ultratovush tarqatgich; 2 — ultratovush to ‘Iqinlar; 3
—
ultratovush qabul qilgich; 4 — kontakt m oyi; b) beton mustahkam ligini aniqlash grafigi.
aniqlash va izlanayotgan parametrlami tarirovka grafiklari yoki etalon
namunalar bilan solishtirish orqali topishdan iborat.
Qurilish konstruksiyasini ultratovush impuls usulida sinash sxemasi
5.10-rasmda tasvirlangan.
70

---

5 .1 1 -r a s m . C h o k la rn i
sin a sh sx em a si:
1 — im puls tarqatgich;
2 — im puls qa b u l qilgich.
(
Bu yerda C - — 
С — ultratovush impulsning yo‘1 uzunligi, mm;
г
T 
— impulsni tarqalish vaqti, sek.
5.11-rasmda choklarni sinash sxemasi berilgan.Ulanma choklarda
ultratovushning tarqalish tezligi etalon chokdagi ultratovushning tarqalish
tezligi bilan taqqoslanadi.
5.5. Radiatsion usullar
Materiallarning fizik-mexanik xossalarini va qurilish konstruksiyalarining 
nuqson (defekt)larini aniqlashda radiatsion usullardan ham foydalaniladi. 
Bular orasida rentgen usuli, elektron tezlatkich (ycKopm^b)laming tormozli 
nurlanish usuli va 
у —
usullar amaliyotda eng ko‘p tarqalgan usullardan 
hisoblanadi. Ushbu usullar o‘zaro o‘xshash masalalami yechishda qo'llaniladi. 
Pozitronlardan foydalanishga asoslangan radiografiya usuli va issiqlik 
neytronlari orqali yorituv usullari istiqbolli usullar sanaladi. Neytronlar 
yordamida materialning namligi, pozitronlar orqali esa materialdagi charchash 
kuchlanishlarini aniqlash mumkin.
Rentgen, elektron tezlatkichlarning tormoz nurlanishi va 
y —
nurlanishlar o'z tabiatiga ko'ra, vakuumda yorug'lik tezligida tarqaladigan 
yuqori chastotali elektromagnit to'lqinlaridir. 0,5 dan 1000 keV gacha bo'lgan 
diapozonda ishlaydigan rentgen apparatlari bulaming manbai vazifasini o'taydi. 
Qatlamning yoritish chegarasi: metall uchun — 100, beton uchun — 350, 
plastmassa uchun — 500 mm ni tashkil etadi. Yuqori energiyali tormozli 
ionlashgan nurlanish uchun 35 MeV gacha bo'lgan diapozonda elektron 
tezlatkichlari manba vazifasini o'taydi. Ularning yordamida po'latni — 450, 
betonni — 2000 mm gacha bo'lgan qalinlikda yoritish mumkin. 
y —
nurlanishlaming manbalari radioaktiv izotoplar bo'ladi. Bunda yoritiladigan 
qatlam metall uchun — 100, beton uchun — 300, plastmassa uchun — 500 
mm gacha bo'lgan qalinlikda bo'lishi mumkin.
Radioaktiv moddalami qo'llash hamda ionlashgan nurlanish bilan bog'liq 
bo'lgan ishlar tegishli me’yoriy hujjatlar bilan tartibga solinadi. Barcha 
ishlar qat’iy yo'riqnomalar asosida bajariladi.
Sanitar qoidalariga binoan yoshi 18 ga to'lmaganlar nurlanish bilan
71

---