|
2.
Akadem ik qobiliyatlar
— m atem atika, fizika, biologiya, o n a
tili, adabiyot, tarix va boshqa shu kabi fan lar sohasiga xos qobiliyat-
lardir.
Qobiliyatii o ‘qituvchi o4z fani hajm idagina emas, balki atroflicha,
keng, ch uq ur bilib, b u sohada erishilgan yutuqlar va kashfiyotlami
doimiy ravishda kuzata borib, o ‘quv m aterialini m utlaqo erkin egallab,
unga katta qiziqish bilan qaraydi ham da ozgina bo‘lsada tadqiqot ishlarini
olib boradi.
K o‘pchiIik tajribali pedagoglarning aytishlaricha, o ‘qituvchi o ‘z
fani bo‘yicha bunday yuksak bilim saviyasiga erishish, boshqalami qoyil
qilib hayratda qoldirish, o ‘quvchilarda katta qiziqish uyg'ota olish
u c h u n u y u k sak m a d a n iy a tli, h a r to m o n la m a m azm u n li, keng
erudisiyali (bilim don) odam b o ‘lm og‘i lozim.
3. Perseptiv qobiliyatlar
— bu o ‘quvchining, tarbiyalanuvchining
ichki dunyosiga k ira bilish, psixologik kuzatuvchanlik, o ‘quvchi shax-
sining vaqtinchalik psixik holatlari bilan bog‘liq nozik tom onlarini
tushuna b ilishdan ib o rat qobiliyatdir.
Qobiliyatli o ‘qituvchi bolalam ing har qanday m ayda-chuyda xatti-
harakatlarida, yo rq in ifodalanadigan ayrim tashqi holatlarida ham da
ulaming ichki dunyosida yuzaga keladigan o ‘zgarishlami sezdirmasdan
bilib oladi. A n a sh u n d a y h o lla rd a o ‘q u vch ilar: „M u habbat o p a
k im n in g d ir k a y fly a tid a o ‘z g a rish la r b o ‘lsa yoki k im d ir d arsga
tayyorlanm asdan kelgan b o ‘lsa, ko‘ziga qaraboq bilib oladi“ , „Bizning
o ‘qituvchim iz h e c h qayoqqa qaram asa h am , ham m a narsani ko‘rib
turadi“ deydilar.
4. Nutq qobiliyati —
kishining o ‘z tuyg‘u-hislarini nutq yordamida,
shu bilan birga m im ika va pantom im ika yordam ida aniq va ravshan qilib
ifodalab berish qobiliyatidir. Bu o ‘qituvchidan o ‘quvchilarga uzati-
ladigan axborot, asosan, ikkinchi signal tizim i — nutq orqali beriladi.
Bunda m azm un jih a tid a n uning ichki va tashqi xususiyatlari nazarda
tutiladi. („Biz u c h u n adabiyot o ‘qituvchim iz — N azira opaning darsini
eshitishdan katta lazzat yo‘q. N azira o p am lar shu qadar yaxshi va
chiroyli qilib gapiradilarki, hatto tanaffusga chalinadigan ko‘ng‘iroq
ham halaqit b erad i“ ).
Darsda qobiliyatli o'qituvchining nutqi h am m a vaqt o lquvchilarga
qaratilgan b o ‘la d i. 0 ‘q itu v c h i y an g i m a te ria ln i tu shuntiradim i,
o cquvchilar jav o b in i sharh lab b erad im i, ularn ing xatti-harakatlari
yoki xulq-atvorini m a ’qullaydim i yoki tan b eh beradimi, xullas nim a
qilishidan q a t’iy n a z ar, n u tq i h a m m a v aq t o ‘zining ishonchliligi,
jozibadorligi kabi ichki quvvat bilan alohida ajralib turishi lozim.
0 ‘qituvchi nutqi, u n in g talaffuzi aniq, ravshan, oddiy va o‘quvchilar
uchun tu sh unarli b o ‘lishi kerak. B eriladigan axborotlar shunday
tuzilishi kerakki, hunda o ‘quvchilam ing fikru-zikri va d iq q a t-e ’tiborini
yuqori darajada faollashtiradigan b o lsín . Buning u c h u n esa o ‘qituvchi
o ‘rtaga savol tashlab, asta sekinlik bilan o ‘quvch ilam i t o ‘g ‘ri javobga
olib keladi, o ‘quvchilaming d iq q a t-e ’tiborini faollashtiruvchi („Bunda
ayniqsa ziyrak bo‘ling!“ , , , 0 ‘ylab, yana o ‘ylab k o ‘ring!") so‘z va ibo-
ralam i o ‘z m e’yorida ishlatadi.
0 ‘qituvchi uzun ju m lalam i, murakkab og'zaki izo hlam i, qiyin
atam alarni va zarurati bo‘lm asa, turli ta ’riñam i ishlatm asligi lozim.
Shu bilan birga o ‘q itu v c h i sh u n i h am h iso b g a o lis h i kerakki,
o ‘qituvchining lo‘nda-lo‘n da b o ‘lib chiqqan qisqa n u tq i ko‘p hollarda
o ‘quvchilarga tushunarsiz b o ‘lib qolar ekan. 0 ‘qituvchining o ‘z o ‘mida
ishlatiladigan hazil aralash va xayrixohlikbildiruvchi arzim agan kinoyali
nutqi o ‘quvchilarni juda jonlantirib, o ‘quvchilar to m o n id a n o ‘ta yaxshi
qabul qilinar ekan.
Qobiliyatli o ‘qituvch in in g n u tq i jo n li, o b ra z li, aniq-ravshan,
intonasiyali va ifodali, emosiyaga boy, dona-dona b o ‘lib, bunda stilistik
va gram m atik xatolar m utlaqo b o ‘lmasligi lozim . B ir xil ohangdagi
ezma nutq o‘quvchilami juda tez toliqtirib, ulami zeriktiradi va behafsala
qilib q o ‘yadi. Bu bilan birga b u nday nutq I.P. Pavlovning fiziologik
ta ’lim otiga ko‘ra, doimiy t a ’sir etuvchan qo‘zg‘o v chig a aylanib, bosh
miya katta yarim sharlari po‘stida tormozlanish jarayonini yuzaga keltirib,
o ‘quvchini ezma va uyquchan qilib q o ‘yadi. N u tq tezligi k o ‘p jihatdan
o ‘qituvchining individual psixologik xususiyatiga b o g ‘liq. Ayrim
o ‘qituvchilar tez gapirsalar, boshqalari sekin g a p ira d ila r. Ammo
o ‘qituvchi o ‘quvchilam ing bilim larini egallab o lish lari uch u n eng
qulay tezlikdagi nutq — o ‘rta c h a jonli nutq ekanligini esdan chiqar-
masligi lozim.
Shoshqaloq nutq bilim o ‘zlashtirishga h a la q it b erib , bolalam i
tez toliqtiradi va m uhofaza qiluvchi torm o zlanishni yuzaga keltiradi.
O lta sekin nutq lanjlik va zerikishga olib keladi. N u tq n in g balandligi -
qattiq gapirish ham xuddi sh u singari hollarga olib keladi. Haddan
tashqari qattiq, keskin, baqirib gapirish o ‘qu vch ilarn ing asabiga tegib,
ulam i tez toliqtirib, m uhofaza qiluvchi torm ozlanishini yuzaga keltiradi.
M ana shu erda sharq m utafakkirlaridan N a srid d in Tusiyning
o ‘qituvchi nutqi hech q acho n va h ech qayerda zaharx an d ali, qo'pol
yoki qattiq bo‘lishi m um kin em as. Dars paytida o ‘qituvchin in g o ‘zini
tu ta olmasligi ishni buzishi m u m k in ...“ degan n a sih a tin i keltirishimiz
ju d a o ‘rinli bo‘lardi. 0 ‘qituvchining b o ‘sh, past ovozi yom on eshitiladi.
N utqi, imo-ishoralar, turli keskin h a ra k a tla ro lquvchilam ijonlantiradi.
Bu tariq a im o-ish oralar va harak atlar tajribali o ‘qituvchilarda o ‘z
m e’yorida ishlatiladi. Lekin bir xildagi tinimsiz harakatlam ing haddan
tashqari k o ‘p b o ‘lishi kishining asabiga tegadi.
5.
Do'stlaringiz bilan baham: |
