‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V psixologiya

mahsuldorligi k o ‘p jihatdan quyidagilarga bog'liqdir.
1. Oliy o ‘quv yurti professor-o‘qituvchisi talabani nim aga o ‘rgatadi?
2. Kim , ya’ni qaysi p rofessor-o‘qituvchi va qay y o ‘sinda o b ’ektiv 
(tabiiy) va subyektiv (shaxsiy) o m illam i nazarda tu tadi?
3. Kimni (qaysi toifadagi, qanday aqliy imkoniyatga ega bo‘lishiga 
binoan unga, guruhga bilim berish zarur ekanligi nazarda tutiladi) o ‘qitadi:
a) talabalar hukm iga, m uhokam asiga qo ‘yiladigan o ‘quv m ate- 
rialining (mavzusining) xususiyati;
b) m uallim ning o ‘qituvchilik m ahorati, o ‘qitish uslubi, m uom ala 
m arom i;
c) talabalam ing in d ividual-tipologik, jin s (biologik o ‘sishdagi 
tafovut) va yosh xususiyatlari ham da ulam i ta ’lim jarayonid a hisobga 
o lish ( o ‘q itis h d a sa b o q o lu v c h ila r g a in d iv id u a l, d iffe re n s ia l 
m unosabatda yondashish);
d) ta’lim taraqqiyotni o ‘z ketidan etaklaydi degan tam oyildan biroz 
chetlashish evaziga (intem etlar tufayli, iste’dodli talabalar mavjudligi 
sababli) taïaqqiyot ta ’limni etaklashi m um kin degan qaroi^a kelindi.
Buning uchun o ‘qituvchi (m uallim ) m a ’ruzaning m azm uniga, 
unda m uam m oli vaziyatning („fikrlar jangi“ ) ishtirokiga, ijodiy va 
nostandart fîkrlashga, dalillam ing (ishonchli om illam ing) serobligiga, 
o ‘quv m ateriallarining m utaxassislik bilan uzviy aloqasiga (uyg‘un- 
ligiga), ulam ing tarkibiy tuzilishiga, u ni yuksak darajada talabalam ing 
ongiga etkazish uslubiga, m u allim ning tinglovchilariga m unosabatini 
(usullar bilan m uloqot o'rg atish uslubi, m uom alaga kirishish m aro- 
miga, odobiga, nazokatiga), a u d ito riy a (labo rato riy a) bilan uzviy

---

b o g ia n ish g a va uni boshqarishga, pedagogik faoliyatni oqilona idora 
qila olishga, ta ’lim oldiga q o ‘yilgan maqsadga erishish u ch u n intilishga 
alo h id a e ’tib o r berish ayni m uddaodir. Bundan tashqari, o ‘qituvchi 
o ‘zining kundalik muallim lik faoliyatida talabalar ustidan kuzatish, 
suhbat o ‘tkazish, psixologik, pedagogik va mutaxassislikka oid bilimlarni 
talab qiladigan topshiriqlar tavsiya qilish, aqlni peshlash m ashqlarini 
uzluksiz ravishda am alga oshirib borish, buning uch un esa turli xu- 
susiyatli, m ohiyatli m atnlardan ham d a testlardan, yangi pedagogik 
texnologiyadan, faol o ‘qitish uslublaridan foydalanish imkoniyatiga 
ega b o im o g ‘i m aqsadga muvofiq.
Shu n in g bilan birga, o ‘qituvchi o‘zining h ar kunlik pedagogik 
faoliyatiga talabalar ustidan kuzatish o ‘tkazish, psixologik, pedagogik, 
mutaxassislikka oid bilimlarni talab qiladigan topshiriqlar tavsiya qilish, 
aqlni p eshlash m ashqlam i uzluksiz ravishda o ‘tkazib borish va uning 
turli xususiyatiga ega b o ig a n m atn lard an ham da testlardan foydalanish 
imkoniyatiga ega b o im o g ‘i zarur.
6.3. Talabalarning psixologik xususiyatlari
Pedagogik psixologiya fan id an m a ’lum ki, o ‘rta m aktab o ‘quv- 
c h ila m i h a r (biologik, fiziologik, pedagogik, psixologik) jihatdan 
oliy m aktab ta ’lim iga tayyorlaydi va ularda um um lashtirish, mav- 
hum lashtirish, sistem alashtirish kabi qobiliyatlarda k o ‘rinadigan fa- 
zilatlar n am o y o n b o ia d i. Shu bilan birga o ‘spirinda aqliy, axloqiy, 
estetik va g ‘oyaviy-siyosiy jih atdan m uayan darajada o ‘sish ro ‘y beradi. 
Shung a q a ra m ay , u lar o ld id a o liy o ‘quv yurtida m utaxassislikni 
egallashga b o g iiq yangi vazifalar paydo b o ‘ladi.
T alabalarga m ustaqil bilim olish, o ‘z faoliyatini o ‘zi tashkil qilish, 
o ‘zini o ‘zi boshqarish, yangi g‘oyalarni ishlab chiqish va hokazolar 
o'rgatiladi. Bu vazifalami amalga oshirishnint asosiy omili — monologik 
m a ’ruzadan dialogik (talaba va o ‘qituvchining m uloqotiga asoslangan) 
m a ’ruzaga o ‘tishdir.
Psixologlardan B.G. Ananyev, N .V . Kuzm ina, N .F . Taiizina, V A . 
Lyaudis, I S. K on, V.T. Lisovskiy, A.A. Bodalev, A V . Petrovskiy, M. G. 
Davletshin, 
LI. Ilyasov, A.V. D m itriyeva, A. Veibiskiy, V.A. Tokareva 
va boshqalam ing tadqiqotlariga k o ‘ra, oliy o ‘quv yurtlarida ta iim
olish talabalar u ch u n ju d a o g 'ir kech ad i, chunki bu davrda shaxsning 
m urakkab fazilatlari, xislatlari, sifatlari takomillashish bosqichida bo ‘- 
ladi. M a zk u r yosh davridagi ijtim oiy-psixologik o ‘sishning xusu- 
siyatlaridan biri o ‘qish faoliyatining ongli motivlari kuchayishidir.

---

Talabalarda axloqiy jarayonlarning o ‘sishi sust amalga o sh sad a , 
lekin xulqining eng m uhim sifatlari — m ustaqillik, tashabbuskorlik, 
topqirlik, farosatlilik va hokazolar takom illashib boradi. S hu n in g dek, 
ularda ijtimoiy holatlarga, voqelikka, axloqiy qoidalarga qiziqish, u la m i 
amalga oshirishga intilish tobora kuchayadi.
Psixologlaming tadqiqotlari shaxs hayot tajribasini egallashda u n d a
o ‘zligini anglash vujudga kelishini k o ‘rsatadi. Shaxsiy h a y o tn in g
m azm unini anglash, aniq turm ush rejalarini tuzishi, kelajak h a y o t 
yo‘lini belgilash shular jumlasidandir. Talaba asta-sekin m ikroguruhning 
notanish sharoitlariga ko'nikib boradi, o ‘zining va m ajburiyatlarini 
bila boshlaydi, shaxslararo m u n o sa b a tn in g yangicha ko ‘rin is h in i 
o ‘m atadi, turm ushdagi ijtimoiy rollam i am alda shaxsan sinab k o ‘rishga 
intiladi. Ulardagi rolning his-tuyg‘ular voqelikka muayyan yondashishga 
b irm u n c h a xalaqit beradi. C h u n k i u lar turm ushdagi y u tu q la r va 
m uvaffaqiyatlarning ijtimoiy-psixologik ildizlari nim adan iborat e k a n -
ligi to ‘g‘risida aniq tasawurga ega b o ‘lmaydilar.
Yosh fiziologiyasi va psixologiyasi fanlarida aniqlangan m a te ria lla r 
tahlilidan k o ‘rinadiki, talaba 17-19 yoshda ham o ‘z xulqi v a b ilish
qobiliyatini ongli boshqarish im koniyatiga ega b o ‘lmaydi va s h u n g a
k o ‘ra, xulq m otivlarining aso slan m agan i, uzo qn i ko ‘ra o lm a s lik , 
ehtiyotsizlik kabi hollar ro‘y beradi.
V.T. Lisovskiyning fikricha, 19-20 yoshlarda ayrim salbiy x a tti- 
harakatlar k o ‘zga tashlanadi. M azkur yoshda xohish va in tilish n in g
rivojlanishi iroda va xarakterdan ancha ilgarilab ketadi. Bunda o d a m n in g
hayotiy tajribasi alohida roi o ‘ynaydi. Shunga ko‘ra, talabadagi ta jrib a
etishmasligi natijasida nazariya bilan am aliyotni, fantaziya bilan reallikni, 
ro m an tik a b ilan ekzotikani, h aq iq at bilan illyuziyani, o rz u b ila n
xohishni, optim izm bilan q a t’iylikni aralashtirib yuboradi.
T alabalik yillarida yoshlam ing hayoti va faoliyatida o ‘z in i o ‘zi 
k a m o lo tg a etk azish jarayoni m u h im roi o ‘ynaydi. L ekin, o ‘z in i 
boshqarishning tarkibiy qismlari (o ‘z in i-o ‘zi tahlil qilish, n a z o ra t q i- 
lish, b aholash, tekshirish va boshqalar) ham alohida aham iy at kasb 
etadi. Ideal (yuksak, barqaror, barkam ol) „m enni real (an iq v o q e a ) 
„ m en “ bilan taqqoslash orqali o ‘z in i-o ‘zi boshqarishning ta rk ib iy
qismlari am aliy ifodaga ega b o ‘ladi. T alabaning nuqtai n azaricha, ideal 
„M en“ ham muayyan o‘zak asosida etarli darajada tekshirib ko‘rilm agan. 
Shuning u ch u n ular goho tasodifiy, g‘ayritabiiy his etilishi m u q a rra r. 
Binobarin, real „M en “ ham shaxsning aqliy bahosidan ancha y iro q d ir. 
Talaba shaxsining takomillashuvida b un d ay o b ’ektiv qaram a- q a rs h i- 
liklar o ‘z shaxsiyatiga nnsbatan ichki ishonchsizlikni, ishga n is b a ta n

---

salbiy m unosabatni vujudga keltiradi. Jum ladan, o ‘quv yili boshida 
talabad a ko‘tarinki kayfiyat, oliy o ‘quv yurtiga kirganidan zavq-shavq 
tu y g ‘usi kuzatilsa, t a ’lim n in g shart-sharoiti, m azm u n i, m ohiyati, 
k un tartibi, m uayyan q o n u n va qoidalari bilan yaqindan tanishish 
natijasida uning ruhiyatida keskin tushkunlik ro‘y beradi.
Yuqorida aytilgan ichki va tashqi vositalar, om illar ta ’siri oqibatida 
u n in g ruhiy dunyosida um idsizlik, ruhiy parokandalik kayfiyati, ya’ni 
istiqlolga ishonchsizlik, ikkilanish, hadiksirash kabi salbiy his-tuyg‘ular 
n am oy o n b o ‘ladi.
Bizningcha, oliy m ak tab d a tarbiyaviy ishlam i rejalashtirishda, 
t a ’lim jarayonida talabaga o ‘ziga xos m unosabatda b o ‘lish m azkur 
davm ing m uhim sharoitlaridan biridir.
Y uqorida aytilganlardan q a t’iy nazar, yigit va qizlam i oliy o ‘quv 
yurtiga qabul qilishda u lard a o ‘z kuchlari, qobiliyatlari, aql-zakovatlari, 
ichki im koniyatlari va irodalariga qat’iy ishonch bildirilishi zarur. Ana 
sh u ishonch, o ‘z navbatida, to ‘laqonli hayot va faoliyatni uyushtirishga 
u m id his-tuyg‘usini vujudga keltiradi.
0 ‘spirinlikning ikkinchi davri xulqqa, voqelikka baho berishda 
im koniyatdan tashqari talab q o ‘yish va qat’iylik xususiyati bilan farq- 
lanadi. Shuning u c h u n talabalar har doim prinsipial b o ‘la olmaydilar. 
B a ’zan , q a t’iyatlilik kattalarg a salbiy m unosabatga ham aylanadi. 
T alabalam ing o ‘qituvchi tavsiyalarini inkor qilishi k o ‘pincha nizolam i 
keltirib chiqaradi.
B.G. Ananev rahbarligida o‘tkazilgan ilmiy-tadqiqot ishlaridan m a’lum 
b o ‘lishicha, talabalar kamol topishining jinsiy va neyrodinamik xususiyatlari 
u lam in g aqliy im koniyatlarini to ‘la ishga solish va sermahsul o ‘quv 
faoliyatini tashkil qilish uchun m uhim imkoniyat, shart-sharoit yaratadi.
Y u A . Sam arinning t a ’kidlashicha, yoshlam ing kam ol topishida 
h a r xil ijtim oiy-psixologik xususiyatli o ‘ziga xos qaram a-qarshiliklar, 
ichki ziddiyatlar mavjud b o ‘ladi. Ulaming m oddiy jih atd an ota-onaga, 
o liy o ‘quv yurti m a ’m uriyatiga bog‘liqligi iqtisodiy ziddiyatni keltirib 
chiqaradi. Bu hol talabalam ing xohishlari bilan m avjud im koniyatning 
nom utanosibligi tufayli sodir b o ‘ladi.
O datda, talabalar m a ’ruza va amaliy m ashg'ulotlarda oliy o ‘quv 
y u rti va mutaxassislikni nim a uchun tanlagani haqida yana jiddiy 
o ‘ylaydilar. M azkur yosh davrida o ‘zini boshqarishning tarkibiy qism - 
lari, ijodiy tafakkur, m uayyan hayotiy tajriba o ‘zlashtirilgan bilim lam i 
ta rtib g a solish asosida his-tu y g ‘ular, qarashlar, axloqiy qadriyatlar, 
o ‘zligini anglash va barqaror e ’tiqod shakllanadi. T alaba hukm va xulosa 
chiq arg ach , o ‘z xatti-harak atid a q a t’iy turib u lam i him oya qiladi, u 
h a y o tn in g turli sohalari b o ‘yicha h ar xil darajadagi k o ‘nikm a va

---

malakalarga nazariy bilimlar ijtimoiy-psixologik tushunchalarini amaliy 
faoliyata tatbiq etish imkoniyatiga ega b o ‘ladi.
B.G. Ananyev rahbarligidagi tadqiqotchilar jam oasining fikricha, 
18-20 yosh davrida fiziologik imkoniyatlar yuksak darajada rivojlanadi. 
Organizmning tashqi ta ’sirga javobi, qon bosim optim al darajasi ortadi, 
qon kislorod bilan to ‘yinadi va hokazo. In so nd a o ‘quvlilikning qulay 
im koniyati vujudga keladi. 0 ‘quv insonning axborotlam i qabul qilish, 
eslab qolish va xotirada saqlash qobiliyatini bildiradi. Keyinchalik insonda 
psixik fu n k siy a la m in g din am ik asi, o ‘q u v lilik im kon iy atlari sira
pasaymaydi.
O dam ning etuklik davri quyidagi qo n u n iy atlar bilan farqlanadi:
I) turli funksiyalam ing rivojlanishi bir tekis va b ir vaqtda am alga 
oshm aydi (bir bosqichda xotira, boshqa b ir b osqichda tafakkur); jadal 
sur’at bilan o ‘sadi; 2) yoshga qarab turli funksiyalar o ‘zaro b o g iiq
m uvofiqlashgan xususiyat kashf eta boshlaydi; 3) etu k inson aqlining 
funksional o ‘sish darajasi yosh evolyusiyasining h a r xil bosqichida 
etarli darajada yuqori b o iad i; 4) m azkur funksiyalar dinam ikasida 
hech qanday keskin pasayish b o im ayd i; 5) etuklik davrida o ‘quvlilik 
kamaymaydi.
6.4. OHy t a ’limda etnopsixologik xususiyatlarni hisobga olish 
t a ’lim samaradorligi omili sifatida
Istiqloldan keyin ta ’lim jarayonida q o ila n ib kelinayotgan saboq, 
o ‘qish va tarbiyalashning y o i-y o ‘riqlari, vosita h am d a uslublari tizim iga 
o ‘zbek xalqining o ‘ziga xos xususiyatlarini, m u o m a la m adaniyatini, 
qadriyat va m a’naviyat durdonalarini kiritm asdan turib oliy m aktabda 
o ‘qitish samaradorligini oshirish, uni takom illashtirish, sharqona tarbiya 
nazariyasini talabalar ongiga singdirish m um kin emasligi yaqqol k o ‘zga 
tashlanib qolm oqda.
Jahon m adaniyati va m aorifining ilg‘o r g ‘oyalaridan oqilo n a va 
unum li foydalanish bilan birga bir necha o ‘n asriik tarixga ega b o ig a n , 
h atto unutilishi daijasiga borib qolgan m illiy tuyg‘u, milliy xarakter, 
m illiy qiyofa, milliy did va hokazolar iym on, e ’tiq o d , vatanparvarlik, 
soflik, vijdonlilik, rostgo‘ylik, m as’uliyat va b u rch hislarini ta rk ib
toptirib b o im a y d i.
M a iu m k i, h a r b ir millat o ‘ziga xosligi, m illiy m adaniyati, m illiy 
adabiyoti, milliy tili va shu millatning ruhiy (m a ’naviy) olami tarzining 
m ajm uasida, ya’ni milliy ruhiyatida o ‘z ifodasini topadi.
0 ‘zbek xalqining o‘z ruhiy qiyofasi, m illiy xususiyati, m illiy
x arakteri, m illiy his-tuyg‘usi, m ijozi (te m p e ra m e n t), x u lq -atv o ri, 
xulqi, didi, ta ’bi alohida ajralib turadi. 0 ‘zbek m illatining bilish ja r a -

---

yonlari (sezgisi, idroki, tasaw uri, xotirasi, tafakkuri, xayoloti) qobi- 
iiyatining a n iq y o ‘nalishga qaratilganligi, ehtiyoji va qiziqishi, milliy 
ongi o ‘ziga xos xususiyatlarga egadir.
0 ‘zbek xalqining tarixiy a n ’analari, urf-odatlari, udum i, rasm - 
rusum lari, axloq m e ’yori, turm ush tarzi, m adaniy qadriyatlari, shaxs- 
lararo m unosabati, m uom ala va m uloqot m arom i va xususiyati boshqa 
xalqlam ikidan m a ’lum darajada tafovutlanadi. M asalan, o ‘zbek xalqi 
xarakterida andishalilik, xushmuom alalik, shirinsuxanlik, m ehm on 
kutishdagi q o ‘li ochiqlik va saxiylik odatlari mavjud. Shuning bilan 
birga, sabr kosasi to 'lgach, zo ‘ravonliklarga nisbatan ayovsiz bo'lish , 
yurgan y o ‘lidan ortga qaytm asdan, isyonkorlik, bir so‘zlilik xususiyati 
ham xalqimizga xosdir.
Milliy xarakter muayyan millat fazilatlarining o ‘ziga xos xususiyatlari 
majmuasidan iborat b o ‘ladi. Milliy xarakter o ‘z ichiga irodaviy sifatlami 
(mustaqillik, chidamlilik, prinsipiallik, o‘z-o‘zini tuta bilish, o‘ziga buyruq 
berish, o ‘zini q o ‘lga olish, qat’iyatlik, m atonat kabilami) va axloqiy 
xislatlami (poklik, intizomlilik, samimiylik, haqqoniylik, insonparvarlik 
va boshqalam i) qam rab oladi. Shuningdek, milliy xarakter odamlaçga 
b o ‘lgan m u n o s a b a tla rn i (yaxshilik, m e h rib o n lik , ta la b c h a n lik , 
takabburlik), m ehnatga b o ‘Igan munosabatlarni (mehnatsevarlik yoki 
yalqovlik, m as’uliyatlilik yoki m as’uliyatsizlik), narsalarga b o ‘lgan 
m unosabatlarni (ozodalik, ifloslik, tejamkorlik, isrofgarchilik, ayash 
yoki ayamaslik) va odamlaming o ‘z-o‘ziga bo‘lgan munosabatlarini (izzat- 
nafslilik, shuhratparastlik, mag‘rurlik, o‘zini katta olish-dimog‘dorlik, 
kamtarinlik kabi xususiyatlami) ifodalaydi.
Xalq o ‘rtasida hukm surib kelayotgan „Sut bilan kirgan fe’l — 
jo n bilan ch iq ad i“ degan naql hamisha h am to ‘g‘ri bo‘lavermaydi. 
C hunki hech q ach o n inson zoti onadan o ‘g ‘ri, diyonatsiz, beburd, 
berah m b o ‘lib tu g ‘ilmaydi. Aksincha, m illiy xarakter xislatlari oila, 
jam oatchilik, m aktabgacha tarbiya, o‘rta va oliy m aktab muhiti ta ’sirida 
shakllanadi va in son shaxsi ijtimoiylashishiga olib keladi. X uddi shu 
boisdan inson shaxsining kamoloti uchun aqliy taraqqiyot em as, balki 
axloqiy barkam ollik o ‘zak vazifasini o ‘tashi lozim.
Axloqiy m asala insoniyat er yuzida oaydo b o ‘lgan daqiqiqadan 
boshlab, to hozirgi davrgacha o ‘z dolzarbligini saqlab kelm oqda. 
?ayriodatiy xatti-harakatlar yuzaga kelmasligi uchun axloq tarbiyaning 
negizi b o ‘lib q o lm o g ‘i shart.
M illiy o 'zlik n i anglash — odamni ijtim oiy etnik um um iylikka 
m ansu b ligida, ijtim o iy sohadagi m u n o sab atlard a o ‘z m illa tin in g
egallagan m avqeini yaqqol tasaw ur qilganlikda, milliy m anfaatdor- 
likda yorqin ifodasini topadi.

---

M illiy tuyg‘u — shaxslararo m unosabat jaray on ida hissiy ta ’sir- 
lanishda, yuksak m a’naviy ichki tug‘yonlarda (nafosat, lazzatlanish, 
q o n iq is h ), ijodiy g‘oyalar tu g ‘ilishida, m illiy zav q va sh avq d a, 
kayfiyat, xush ko‘rish kabi ichki kechinm alarda aks etadi.
M illiy kuy — xalq his-tuyg‘usi va kechinm alarining uyg‘u n bir 
m arom dagi tovushlar orqali ifodalanishidir. B inobarin, m illiy s a n ’at, 
adabiyot, rasm -tasvir, m e’m o rch ilik o ‘zining jilosi, m aro m i, gav- 
dalanishi, milliy ruhi, ohangdorligi va m onandligi bilan betakrordir.
M illiy yurish — tu rm u sh tarzi k ishilarning m illiy xususiyati 
to ‘g‘risida goh oqilona, goh holis b o ‘lm agan taxm iniy fikr yuritishga 
olib keladi. Ayrim hollarda u m illatlararo muloqotga kirishishda ijtimoiy 
to ‘siq vazifasini o ‘taydi. S huning uch un xalq va elatlam in g barqaror 
x u lq -atvo rini atroflicha o ‘rg an m asd an tu rib , xoh u k a tta , x oh u 
kichik m illat b o lsin , m illatlararo tenglikni o ‘m atish m um k in em as.
B izningcha, milliy m ak ta b qaysi bosqichli b o ‘lish id an q a t’iy 
nazar, d astaw al o ‘zining tashqi k o ‘rinishi bilan: birin ch id an , uning 
binosi milliy uslubda, xalq m e ’m orchilik an’analariga rioya qilgan holda 
qurilishi, ikkinchidan, m aktab hududidagi erlar m illiy b o g ‘dorchilikka 
uyg‘un boMishi, uchinchidan, uning sport m aydonlari h am milliy 
jilolarga ham ohang b o lish i kerak. Binoning ichki qism i m illiy naqsh 
va ganch o ‘ymakorligi nam unasi bilan bezatilishi, dah liznin g yaxlit 
m anzarasida milliy tuyg‘u hokim lik qilishi lozim.
T a ’lim va tarbiya jarayonida respublikam izning tarixi, m adaniyati, 
ajdodlarim izdan etishib ch iqqan jahongashta kishilar, ilm -fa n arbob- 
lari, m utafakkirlar, m a’rifatp arv arlarto ‘g‘risida bilim urug ‘ini sochish 
o ‘quvchilarda va talabalarda g‘u ru r va iftixor tuyg‘usini vujudga keltiradi.
0 ‘qitishda o ‘zbek milliy ta ’lim uslublaridan, topishm o qlaridan , 
m u am m o larid an , topqirlik qilish m ashq larid an, ijodga u n d o v c h i 
vositalardan foydalanish talabalar aqliy faoliyatini rivojlantiradi, aqlni 
peshlash vazifasini bajaradi, aqliy qobiliyatlam i o ‘stiradi.
Oliy m aktab tarbiviy ishlarida milliy a n ’analar, m arosim lar, rasm - 
rusum lar, bayram lar m a’lum darajada o‘z o ‘m in i topsa, talabalarga 
eng samarali ta ’sir ko'rsatadi. C hunki, um um iy harakatlar jam oatchilik 
faoliyati bilan uyg‘unlashadi, m ustahkam ja m o a b o ‘lib yashashga 
undaydi. Mazkur ishlarda talabalaming ijtimoiy ishtiroki ularda faollikni 
o rttirad i, h ar bir shaxs o‘z qobiliyati, uquvini sinab k o ‘radi.
O ta-bobolarim izdan xalqim izga m eros b o ‘lib qolgan saxiylik, 
m eh m o n d o ‘stlik, rostgo‘ylik, tantilik, sadoqatlilik, poklik, odoblilik 
fazilatlari milliy xaraktem ing eng m uhim jih a ti hisoblanadi.
U shbu xislatlami ta ’lim -tarbiya jarayonida talabalar ongiga sing- 
dirish, u lar ruhiyatini xalq durdonalari bilan boyitish, m illiy qad- 
riyatlam ing oqilona tadbirlariga e ’tibom i qaratish m aqsadga muvofiqdir.

---

X ush axloq va odobli b o iis h , ota-onalar va katta yoshdagi o dam - 
larga, 
0
‘qituvchilarga h u rm at, sam im iylik, inoqlik, qad r-q im m at, 
vijdonlilik, iffatlilik, o ‘zaro yordam berish kabi insoniy xislatlar o ‘zbek 
xalqi m a ’naviyatining ram zi sanaladi.
T u g ‘ishganlariga, a w a lo , ota-onaga nisbatan milliy tuyg‘udagi 
m unosabat, qon-qardoshlik rishtalari ham milliy ruhiyatni aks ettiradi. 
Bu n arsalam iig barchasi xalqning boy m adaniyati, tili, adabiyoti, 
o bid alarid a o ‘z ifodasini topadi. A na shu sababdan m illiy m a’naviy 
boyligim izni talabalar ch u q u r egallashlari uchun uning bebaho dur- 
d o n a la rin i keng k o la m d a nam oyish qilishimiz, bular to ‘g ‘risidagi 
bilim va m a iu m o tla m i talabalar ongiga singdirishimiz zarurki, ular 
k o ‘p a srlik qadriyatlarim izd an xabardor b o im o g ‘i kerak. Z o ta n , 
b u lam in g barchasi o ‘zbek guruhlarida milliy tuyg‘uning keng k o ‘lam da 
q u lo ch yoyishi uchun puxta z am in hozirlaydi.
M illiy u rf-o d atlar va m aro sim lam ing barqaror b o iis h i yangi 
m az m u n , yangi m ohiyat kasb etadi, uni yanada boyitadi. M eh m o n - 
d o ‘stlik, insonparvarlik, d o ‘stlik, bolajonlilik, m ehnatsevarlik kabi 
xislatlar T u ro n xalqlarida, T urkistonda mavjud b o ig a n . U lar, ayniqsa 
en dilik d a, istiqloldan keyin yangicha m a’n o kasb eta boshladi.
X alqim izda oilaviy turm u sh d a sodir b o iay o tgan voqealam i, unu- 
tilm as d a m la m i nishonlashga intilish, o ‘z navbatida yangi a n ’an a va 
m aro sim la m i — tug‘ilgan kun, m aktabga borish, balog‘atga etish, 
oliy o ‘quv yurtiga joylashish, nikohdan o ‘tish, yangi m ehm o nn i qut- 
lash, o ‘quv yurtini bitirish kechasi, kuisdoshlar bilan uchrashuvlar, 
farzan dn i askarlikka kuzatish, qaytib kelganligini nishonlash kabilarda 
bevosita ishtirok etish oldilariga yangi talablar qo‘yadi, ijtim oiyjihatdan 
kam olotga etishuviga xizmat qiladi.
M illiy a n ’analar milliy urf-odatlar va marosimlar shaklida nam oyon 
b o ia d i. U rf-o d at muayyan xatti-harakatlar aynan takrorlanib turishini, 
u n g a t o i a am al qilinishini taq a z o etadi. Shuningdek, u ijtim oiy 
m ad an iy atn in g o ‘ziga xos am aliy ifodasi hisoblanadi. M arosim lar esa 
u rf-o d a tla m in g barqarorlashgan shaklini bildirib, ichki yaxlitlikka, 
shaklan bejirimlikka ega bo‘ladi. M arosimlaming eng muhim xislatlaridan 
b in — b u xalq nazokati, latofati, nafosati, ruhiyatini aks ettirishdir. 
O ta -o n a g a hu rm at, keksalarga ehtirom kabilar o'zbek va M arkaziy 
O siyo xalqlarining eng asosiy urf-odatlari hisoblanadi.
X alq rasm-rusumlari m arosim lar va urf-odatlar doirasiga mansub 
b o 'lib , u la rn in g o ‘zaro m u n o sab atin i ang latadi. R a sm -ru su m la r 
m arosim lar va urf-odatlaming nam oyon bo‘lish shakli tariqasida tasnif 
kilinadi. M asalan, to‘y, m ehm on kutish, dafn bilan b o g iiq urf-odatlar

---

va m arosim lar umumiy jihatlar bilan bir qatorda, o ‘zbek m illatida so ‘z 
va harakatlar bilan ajraJib turadigan o ‘ziga xos mahalliy xususiyatga ega.
0 ‘zbek xalqining azaliy h ashar, q ov u n sayli, hosil bayram i kabi 
a n ’analari hozirgi davrda yangicha m ohiyat kasb etib, ju m h u riy a t 
miqyosida davom etmoqda.
A n ’a n a va urf-odatlar m ohiyatiga k o ‘ra, inqilobiy, jangovarlik va 
mehnatsevarlik xususiyatiga ega bo‘lib, um umiylik, xalqaro, baynalm inal 
va milliylikni o ‘zida aks ettiradi. M asalan, atoqli kishilam ing tav a llu d
topgan sanalarini nishonlash (Abu Ali ib n Sino, A1 Xorazmiy, M irz o
Ulug‘bek, A m ir Tem ur, Alisher N avoiy va hokazo), N avro‘z, p a x ta
va hosil bayram i, uzum sayli kabilar esa milliy xususiyat kasb e ta d i.
Hozirgi davrda chaqaloqlam i tan ta n ali ravishda ro‘yxatga o lish , 
go'dakka ism q o ‘yish, 16 yoshga etgan o ‘spiringa pasport to p sh irish , 
b irin c h i q o ‘n g ‘iro q , so‘nggi q o ‘n g ‘iro q , b irin c h i k u rsla r b ila n
uchrashuv, katta hayotga yo‘llanm a berish m arosim i, tantanali ravishda 
ishchilar, dehqonlar, ziyolilar safiga qabul qilish, m ehnat faxriy larin i 
pensiyaga kuzatish, „Kum ush to ‘y“ , „O ltin to ‘y“ , „H ovli t o ‘y i“ » 
,,Payg‘am bar yoshi“ kabilar a n ’an alar qatoriga kiradi.
0 ‘zbeklar orasida chaqaloq qulog‘iga azon aytish, zagsdan o ‘tis h , 
nikoh o ‘q itish , aqiqa, beshik va su n n a t to ‘ylari kabi m a ro s im la r 
o ‘tkazilib kelinm oqda. 0 ‘qituvchilar u lam in g m ohiyatini an iq d a lilla r 
keltirib tushuntirib berishi shart.
X alq urf-odatlari, an ’analari va m arosim lari katta tarbiyaviy a h a - 
m iyatga egadir. U lar odam lam i bir-biriga yaqinlashtiradi, d o ‘stlik - 
birodarlik his-tuyg‘ularini rivojlantiradi. Bular, o ‘z navbatida, y o s h la r 
uch un ibrat nam unasini o‘taydi.
Jumhuriyatimizda „Kitob bayrami“ , „Ashula bayrami“, ,,Sog‘ligim — 
boyligim “ , „Balli qizlar“ , „Balli yigitlar“ o ‘yinlari va m u so b aq alarin i 
o ‘tkazish ham odat tusiga kirib b orm oqda.
0 ‘zbek oilasida farzand ko‘rish ju d a katta baxt va unutilm as vo q ea. 
F a rza n d k o ‘rgan oilani q arin d o sh u ru g ‘lar, d o 'stla r, h a m k a s b la r
tabriklashib, chaqaloqqa har xil sovg‘a la r olib kelishadi. B olaga ism
q o ‘yishda, beshikka solishda oila a ’zolari bilan birga qarindoshlar, d o ‘st- 
b iro darlar ishtirok etadilar va bu m arosim ju d a samimiy, m illiy ta rz d a
o ‘tkaziladi.
H ozirgi kund a tug‘ruqxonalar, b o la la r shifoxonalarida ta s h k il 
qilingan „ O n alar maktabi“ , „Yosh o n a m aktabi“ , „Sog‘lom tu rm u s h
tarzi k u n i“ , „Ichkilikning go‘dakka va yosh onaga ta ’siri“ , „ I c h k i-
likbozlik va befarzandlik“ , „O n an in g sog‘ligi — bolaning b a x ti“ , 
„G iyohvandlik — um m ing egovi“ , „O talam in g bolalar tarb iy asidagi 
roli“ tadbirlarini o'tkazish a n ’anaga aylanib qoldi.

---

Keksalam i, xotin-qizlam i izzat-hurm at qilish, o ‘zaro yordam va 
bolalarga m ehr-m uhabbat tuyg‘ularini ifoda etuvchi a n ’analar xalqimiz 
hayotida uzoq zam onlardan beri davom etib kelmoqda. Shuning uchun 
inson shaxsining tarkib topishiga ijobiy ta’sir ko ‘rsatadigan a n ’ana- 
lardan talaba va o ‘quvchilarini tarbiyaJashda muntazam foydalanish zarur.
Xalqim izning „ M eh m o n — otangdan ulug“ ‘, „M ehm on kelsa, 
m ushugingni ham pisht d e m a “ degan hikm atlari m ehm ondo‘stlikka 
undaydi. Shuningdek, „M ehm o n kirsa eshikdan-rizqi kelarteshikdan“ , 
d eg an ibora esa h a r q an d ay sharoitda ham m eh m o n n i sam im iy, 
b e m in n a t kutib olishni anglatadi.
Odam lam ing bir-biriga mehr-oqibati, oqilona munosabati, to ‘g‘ri 
m uloqoti, iltifoti, ehtirom i xalqimizning ichki go‘zalligini, boy m a’naviy 
va ruhiy qiyfasini ifodalaydi. Zero, „Har narsa ham m e’yorida bo ‘lgani 
m a ’qul“ , „Asalning ozi shirin“ deydi dono xalqimiz. Shuning uchun 
ichkilikbozlikka, ortiqcha isrofgarchUikka yo‘l qo‘ymaslik kerak. Ortiqcha 
xarajatlar uchun m ehm on xursand bo‘lmaydi, aksincha, ranjishi mumkin.
K ishining haqiqiy insonparvarligi, boy m a ’naviy go'zalligi vatan, 
ja m iy a t m anfaati y o iid a jo n fido qilishida, inson osoyishtaligi, baxt- 
saod ati yo‘lida qayg‘urishida o ‘z ifodasini topadi. Insonning sofdil 
ekanligi, olijanobligi uning tanishga ham, begonaga ham beg‘araz 
yordam q o iin i cho‘zishida nam oyon bo‘ladi. Shu o'rinda, urush yillarida 
14 nafar etim ni boqib tarbiyalagan Shoahm ad ota va Bahriniso opa 
oilasini misol tariqasida k o ‘rsatib o ‘tish mumkin.
0 ‘zbek xalqining ajoyib fazilatiaridan biri - d o ‘stlikka sadoqatdir. 
D o ‘stlik b o r joyda m ehru m uhabbat, vafo, sadoqat, adolat, haqiqat 
q a ro r to p ad i. Bu esa, o ‘z navbatida, in so n n in g m a ’naviyati va 
ruhiyatiga, aql-zakovatiga kuch baxsh etadi, uni yaxshilik, samimiylik 
sari etaklaydi. „ D o ‘stlik b arch a boyliklardan afzal“ , ,,A rpa-bug‘doy 
b ir kuningga yaraydi, sodiq d o ttin g o lg u n in g ch a yaraydi“ , ,,D o‘st 
a c h itib gapirar, dushm an — kuldirib“ , „D o ‘st — d o ‘stning oynasi“ , 
„ D o ‘st-d o ‘stning tayanchi“ , „ D o ‘st kulfatda sinalar“ , „ D o ‘st so‘zini 
tash la m a , tashlab boshing qashlam a“ , ,,D o‘st uzoqda b o is a ham
k o ‘ngli yaqin“ , ,,D o‘st yuzingga boqar, dushm an izingga“ , „ D o ‘stning 
eskisi yaxshi kiyimning yangisi“ , ,,D o‘stdan m olni ayam agan, eldan 
jo n in i ayam as“ , „D o ‘stlam ing sonini sanama, sifatini sana“ , „ D o ‘stsiz 
b o sh im — tuzsiz oshim “ kabi o ‘zbek xalqining q ato r m aqollari borki, 
b u lam in g barchasida d o ‘stlik m adhini qadrlash, kuylash g‘oyasi yotadi.
Xalqim izning „Birlashgan o ‘zar, birlashm agan to ‘zar“ , „Esing 
b o rid a el tani, kuching b o rid a e r tani“ , „Q ato rd a noring b o ls a , 
yuking yerda qolmaydi“ , „ D o ‘stlaringning yutug‘i sening yutug‘ingdir“ 
d e g a n m aqollarda jam oatchilik his-tuyg‘ulari o ‘z ifodasini topgan. 
160

---

Xalq ijodiyotida d o ‘stlik, o ‘rtoq!ik, b iro darlik, jam oatchiiik tuy- 
g‘ulari kishilar o ‘rtasidagi eng m o ‘tabar, eng g o ‘zal, eng qudratli, 
yuksak insoniy fazilatlar tarzida talqin qilinadi. Baxshilaming kuy- 
layotgan dostonlari va term alari yuqoridagi olijanoblik fazilatlari bilan 
yo ‘g‘rilgandir. B ularning barchasi k ish ilard a ham ko rlik, sevgi va 
m uhabbat, samimiy h u rm at kabi insoniy x islatlam i takom illashtiradi.
Kishilaming o ‘zaro samimiy salom lashuvi, ayniqsa, notanishga 
ham salom berib o ‘tish milliy u rf-odatlarim izning ibratli va o ‘ziga xos 
b ir ko‘rinishi hisoblanadi.
„ A s s a lo m u a l a y k u m “ — 
t i n c h l i k , s a lo m a tl ik r a m z i, 
o s o y is h ta lik k a , b e g ‘a ra z lik k a e ta k la y d ig a n t a ’s irc h a n v o s ita . 
Salomlashish bu h u rm at-eh tirom , d o ‘stlikka undovchi nido, tanishish 
istagi, d o ‘stlik-b iro darlik aloqaíarini b o g ‘lo v ch i ko ‘prik, xohish- 
istaklam i aks ettiruvchi qalb sadosidir. Bu odam iylik, odob va axJoq, 
nazokat, hurm at-e’tibor, ochiq qalblilik, shirinsuxanlik, dilkashlik, 
xushtavozelik, xushtabassum lik kabi in so n iy xislatlarñing yaqqol 
timsolidir.
Xalqlar o‘rtasidagi do ‘stlik, birodarlik, o ‘z a ro m u ru w at, yaqinlik 
iplarini bir-biriga bog‘lovchi ushbu tu shuncha to ‘g ‘risida dono xalqimiz 
ko ‘plab hikm atlar, rivoyatlar, latifalar yaratgan, ulam ing tarbiyaviy 
ahamiyati to hozirgi kungacha pasaym agan. S huning uchun xalqimiz 
„B ir kun tuz ichgan joyingga qirq kun salom b e r“ deydi.
Xalq hikm atlarida ta ’riflanishicha, kek saqlam aydigan insonning 
ham isha ruhi toza, fikri ravshan, orzusi p o rlo q, niyati xolis, m aqsadi 
pok, dili ochiq, tili shirin b o ‘Iadi. B inobarin, salom -alik xalq orasida 
m uom ala m unosabat, m uloqot, ishora, ifoda, m ohiyat m uvozanatini 
saqlab turadigan sehrli kalitdir. Bu so‘z odob-axloqning barcha sifatlarini 
o ‘zida mujassam etadi.
Odam lam ing m adaniyatli, yuqori saviyali, savodxon ekanligini 
ulam ing salomlashuviga qarab ajratish m u m k in . Binobarin, salom - 
lashishga kirishuvchi ikki shaxsning his-tuyg‘usi va ichki kechinmalarini 
tahlil qilish asosida ulam in g bir-birlari bilan qay darajada yaqinlik va 
tanishlik alom atlarini aniqlash m u h im . S hu boisdan salom lashish 
tarbiyada, qoralash va jazolash vositalarini q o ‘llash nazokatli va yum - 
shoq, im i-jim ida b o ‘lishi zarur; u b aq iriq-chaqiriqsiz, qo‘rqitishsiz, 
m ehribonlik, y axshilik b ila n am alga o s h irilish i kerak. M asalan, 
farzandning kamchiliklarini ham isha ta ’kidlab turish, unga hadeb „sen 
tuzalm aysan“ deb, gapiraverish y aram ay di. „ M e n sendan o ‘y in - 
qaroqlikdan boshqa narsani kutmayman“ , „Sen ham m a vaqtdagidek o‘jaisan 
va bema’ni gaplami gapirasan“ , „Sen chinakam ishbuzarmonsan“ , deb 
aytish ularda o‘z kuchlariga ishonmaslikni n am oyon qiladi.

---

Xalq pedagogikasi bolaning nojo‘ya ishlari salbiy xarakteristikasi 
bilan bog‘liq b o ‘lgan salbiy baho shaxsning ijobiy yo‘nalishida katta 
foyda keltiradi. „Sen boshqa qo‘po!lik qilmaysan deb ishonaman, chunki 
sen b unaqa bo lalard an em assan“ .
0 ‘zbek xalqining etnopsixologik xususiyatlaridan unum li foyda- 
lanish — h a r to m onlam a taraqqiy etgan inson shaxsni tarkib toptirishda 
m uhim rol o ‘ynaydi. Shu boisdan ham xalqimizning milliy ruhiyatidagi 
bunday urf-odatlar, a n ’analar, udum lami kelajak avlodga m e’ros sifatida 
qoldirish m uqaddas burchdir.
6.5. Oiiy t a ’limda m a’ruza va sem inar m ashg‘ulotlarini 
tashkil etish
Oliy t a ’lim sohasidagi qiyinchiliklam ing asosiy sababablari tala- 
balar o ‘quv faoliyatining to ‘g‘ri usullarini bilm asligi, aqliy m ehnatda 
kuch va im koniyatlam i bir tekis taqsim lay olm asligidan iborat b o ‘lib, 
bular aqliy zo‘riqishning negizi hisoblanadi. Talabalarda vujudga kelgan 
aqliy zo ‘riqish tasodifiy psixologik hodisa em as, uning zamirida shaxsiy 
o ‘quv faoliyatini oqilona boshqarish o ‘quvining zaifligi yotadi. Shunga 
k o ‘ra, oliy o ‘quv y u rti talabalari ko‘p in c h a o ‘quv m ateriallarini 
o ‘zlashtirishda bu faoliyatni tasodifiy boshqarishga harakat qiladilar. 
Bunda m uayyan m ateriallar m antiqiy h arakat bilan eslab qolinsa, 
qolganlari m utlaq o diqqatdan uzoqlashtiriladi. N atijada ular m a’ru- 
zaning bir qism ini tinglaydilar, uning m ohiyatini bazo‘r anglaydilar, 
uni konspektlashtirishga ulgurmaydilar. 0 ‘quv yili mobaynida ana shu 
holning davom etishi im tihon sessiyalarini talaba uchun qattiq sinovga 
aylantiradi. Shunga ko‘ra, oliy o ‘quv y urtining asosiy vazifalaridan 
biri talabani o ‘quv m ateriallarining asosiy m anbalari bilan ishlashga 
o ‘rgatishdan, u n in g m ustaqil bilish faoliyatini tashkil qilishdan, uni 
o ‘zini boshqarish usullari bilan tanishtirishdan iboratdir.
Oliy m a ’lu m o t olish talabaning m aqsadga muvofiq, m untazam , 
rejali, izchil o ‘quv faoliyatini ta ’lim ning b arch a bosqichlarida amalga 
oshirishini taqo zo etadi.
Oliy m aktab psixologiyasi fanida talabalam ing o ‘quv faoliyati 
auditoriya va auditoriyadan tashqari qismlarga ajratiladi. Shu bilan biiga 
talabalar oldida o ‘quv faoliyatining tarkibiy qism lari bilan bog‘liq 
m uayyan q o id alarg a rioya qilib, hal e tila d ig a n m asalalar kiradi:
1) Qanday yo‘l bilan auditoriyada to ‘g ‘ri o ‘qish va o ‘qitish mumkin?
2) Qay yo‘sinda auditoriyadan tashqari vaqtlarda mustaqil faoliyatning 
umumlashgan usullaridan foydalansabo‘ladi? 3) M a’ruzada talabaning 
aqliy faoliyati u c h u n o p tim al shart sh a ro itla r qanday yaratiladi?

---

4) Amaliy va seminar mashg‘ulotlariga tayyorgarlik darajasini qanday 
aniqlash va ifodalash mumkin? 5) Talabaning im tihon va sinovlarga 
tayyorgarlik saviyasini aniqlash imkoniyati bormi va hokazo.
Mazkur fanda ma’ruzaning m uhim beshta turi qonuniy ravishda 
tavsiflanadi. Ular axborot beruvchi, yo‘naltiruvchi, rag‘batlantiruvchi, 
metodik, rivojlantiruvchi va tarbiyalovchi m a’ruzalar deb ataladi. Ana 
shu m a’ruzalaming