‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi toshkent davlat

/ olum 
“o ‘lim”; 
yaguq 
“qarindosh” 
/ у at 
“begona, yot”; 
yag i 
“dushman”/ 
yaguq 
“do‘st, birodar” singari antonim juftliklar keng 
qoilanishda bo‘lgan.
Eski o ‘zbek adabiy tilida ushbu hodisaning yanada rivojlangani ku- 
zatiladi: 
foyda/ziyon; g'aniy 
“boy, badavlat
”/yo ‘qsul 
“kambag‘al”; 
boylik/
faqrlik; do'st/aduv 
“dushman”; 
burang‘ar 
“qo‘shinning o ‘ng qanoti
”!ju-
vang'ar 
“qo‘shinning so‘l qanoti”; 
g ‘olib/mag‘lub; g'alaba/shikast; hu-
jum/mudofaa 
shular jumlasidandir.
Tezlatgich/sekinlatgich, ochiq pozitsiya/yopiq pozitsiya, hujum-chek-
inish, yengil suv/og‘ir suv 
(kimyo), 
og'ir tank/yengil tank 
(harb.), 
keng
96

---

front/tor front 
(harb.), 
suv usti kemasi/suv osti kemasi 
(harb.j, 
mahfiy/
nomahfiy, qo'nish/uchish 
(harb.), qo'shuv/ayiruv (mat.), 
manfiy-musbat
(fiz.),fermentlar/antifermentlar 
(tib.), 
assimilyatsiya/dissimilyatsiya 
(tib.; 
til.), 
funksiya/disfunksiya 
(tib.), 
semizlik/oriqlik 
(tib.), eksport-import 
(iqt
.J.jazoni yengillashtiradigan holatlar-jazoni og'irlashtiradigan holat-
lar 
(huq.), 
simmetriya/asimmetriya 
(til.) singari termin-antonimlar hozirgi 
o'zbck terminologyasida istalgancha topiladi.
Keyingi paytlarda leksik-semantik jihatdan zid munosabatda bo‘lgan, 
paradigmatik jihatdan yagona differensiyalovchi belgi orqali farqlanuvchi 
antonimik birliklar 
kontrar, kontradiktiv, komplementar 
va 
gradual 
turlarga 
bo‘lingan tarzda tasniflanmoqda (Fedorchenko 2004.91).
Komplementar antonimlar ikki termin orasidagi binar munosabatga 
asoslanadi: 
tergovchi/jinovatchi 
(yur.), 
minalashtirish/minasizlantirish
(harb.), 
kirim/chiqim (iqt.), kun/tun, implisitlik/eksplisitlik, simmetriya/
asimmetriva 
(til.) va sh.k.
Konradiktiv antonimlar sirasiga termin-birikmalar kiritiladi: 
barqaror
narx/beqaror narx; qadrli valvuta/qadrsiz valvuta; ochiq nishon/yashirin
nishon 
(harb./' 
suyuq yoqilg'i/qattiq yoqilg'i; yoyilish rayoni/jamlanish
ravoni; og'ir artilleriya/vengil artilleriya (harb.); foizli depozit/foizsiz
depozit; ochiq safarbarlik/yashirin safarbarlik; 
katta leytenant/kichik
leytenant; og ‘ir atletika/vengil atletika 
va sh.k.
Kontrar ziddiyat terner, ya’ni ikkidan ortiq terminlar o‘rtasidagi qa- 
rama-qarshilik oqibatida yuzaga chiqadi: 
hujum, hamla/chekinish, orqa-
ga qaytish;shafqatli,rahmdil, mehribon, ко ‘ngilchan/shafqatsiz, berahm,
bag ‘ritosh 
va sh.k.
So‘z yoki terminlar orasidagi antonimlikni aniqlashda ular o‘rtasida- 
gi umumiy belgilami izlash muhim ahamiyat kasb etadi. So‘nggi payt­
larda ana shunday umumiy belgilardan biri sifatida antonim juftliklami 
voqelantirishda ikki so‘z yoxud termin o ‘rtasida oraliq tushunchaning 
mavjudligiga e ’tibor qaratilmoqda. Qayd etilgan fikmi quyidagi ashyoviy 
misollar ham dalillaydi: 
og'ir tank/ о ‘rtacha tank/yengil tank; balandlab
uchish/o ‘rtacha balandlikda uchish/pastlab uchish (harb.); yengil soliq
yuki/o ‘rtacha soliq yuki/og ‘ir soliq yuki 
va sh.k.
Xullas, umumtilda sodir bo‘luvchi leksik-semantik jarayonlar termi- 
nologiyada qisqartirilgan ko‘lam yoxud o‘zgargan tarzda voqelanadi.
Terminologiyadagi polisemiya asosan metaforik va metonimik m a’no 
ko‘chishi oqibatida yuzaga chiqadi.
97

---

Omonimiya ko‘pma’noli so‘zlaming boshqa-boshqa leksemalarga 
aylanishi jarayoni natijasi bo‘lib, fanlararo va sistemalararo omonimiya 
nomi ostida terminologiyadan joy oladi (Danilenko 1077; 205).
Soha terminologiyasining dastlabki shakllanish bosqichlarida o ‘ta faol 
b o ig an sinonimlaming m a’noviy ko‘rinishi ularga xos egalik qilish va 
aniqlik kiritish singari vazifalar bilan amalga oshadi.
Fan tilida antonimlaming ikki turi, ya’ni leksik hamda so‘z yasovchi 
antonimlar o ‘z ifodasini topadi.