|
Undosh fonemalar sistemasi
Kuchli oppozitsiyada undosh fonemalaming asosiy belgilari
quyidagi belgilar hisoblanadi: shovkin va ovozning ishtirokiga ko'ra paydo
bo'lishi o'm i va usuliga ko'ra, palatalizatsiyaning bor-yo'qligaga ko'ra.
Hozirgi o'zbek adabiy tilidagi 24 ta undosh fonemalaming
62
yuqoridagi sanab o'tilgan asosiy belgilarini quyidagi jadvalda ko'rsatish
mumkin:
tablitsa str. 51
Fonemalar
P b f
V
t d s z ch j sh j к g g к
X X
m n ng У 1 r
shovqinli
+ + + + + + + + + +
+ + + + +
+ + +
sonor
+ + + + + +
jarangli
+
+
-b
+
+
+
+ +
+
+ + + + + +
jarangsiz
+
+
+
+
+
+
+
+ + +
portlovchi
+ +
+ +
+
+ +
+ + +
sirg'aluvchi
+ +
+ +
+ +
+
+
+
affrikat
+
+
titroq
+
burun
+ + +
yon
+
labial
+ + +
+
+
til oldi
+ +
+ + + + + +
+
+ +
til o'rta
+
til orqa
+ +
+
chuqur til
orqa
+ + +
bo'g'iz
+
Fonemaning asosiy belgilari korrelyativ va korrelyativ bo'lmagan
belgalar bo'lishi mumkin. Kamida ikki fonemaning asosiy belgilari
umumiy bo'lib, birida bor, ikkinchisida yo'qligi bilan ajralib turadigan
63
belgi korrelyativ belgi hisoblanadi. Ma'lum belgilar majmuasi faqat birgina
fonemaning o'ziga xos bo'lsa, bunday belgilar korrelyativ belgi
hisoblanadi. Masalan, "p" fonemasida jarangsizlik belgisi asosiy belgilariga
ega bo'lgan, ammo undan boshqa korrelyativ belgisining borligi bilan
(jaranglilik belgisining borligi bilan) farq qiladigan "b" fonemasi bor.
Bundan farqli ravishda "x" fonemasining jarangsizlik belgisi asosiy ammo
korrelyativ bo'lmagan belgidir. CHunki uning jarangli belgiga uga bo'lgan
ziddi yo'q.
Bir qator undosh fonemalar jarangli- jarangsizlik belgisiga ko'ra
korrelyativ juftliklami hosil qiladi: p-b, k-g, s-z, ch-j, k-g, f-v.
Jarangli-jarangsiz belgisiga ko'ra korrelyativ munosabatga ega
bo'lmagan fonemalar bu belgilarga ko'ra juftlikkka kirmaydigan
hisoblanadi. Masalan: x,y,n,r,l,k.
Fonemalaming asosiy korrelyativ belgilari farqlovchi belgilar
sanaladi. Masalan, p fonemasining jarangsizlik, b fonemasining jaranglilik
belgalari
shu fonemalaming farqlovchi
belgalaridir.
CHunki
bu
fonemlaming boshqa barcha belgilari umumiydir.
Fonemaning asosiy belgilari farqlovchi belgi bo'lmasligi ham
mumkin. Agar asosiy belgi korrelyativ bo'lmasa, farqlovchi belgi vazifasini
o'tamaydi. Masalan, x fonemasining jarangsizlik belgisi farqlovchi belgi
hisoblanmaydi. CHunki boshqa belgilari x fonemasi bilan umumiy bo'lib,
faqat jarangsizlik belgisiga korrelyativ bo'lgan jaranglilik belgisi borligi
bilan undan farq qiluvchi jarangli fonema o'zbek tilida yo'q.
Kuchsiz pozitsiyada korrelyativ munosabatdagi juftliklaming
farqlovchi belgilari yo'qolishi mumkin. Korrelyativ juftliklar o'rtasidagi
farqlovchi belgilaming yo'qolishi farqlovchi belgalar neytralizatsiyasi
hisoblanadi.
Masalan,
o'zbek
tilida
so'zning
oxirga
pozitsiyasi
64
undoshlaming kuchsiz pozitsiyasi hisoblanadi. SHuning uchun bu
pozitsiyada
korrelyativ
juftliklar
o'rtasidagi
farqlovchi
belgi
neytralizatsiyaga uchraydi: bop-bob, tig'-tiq va boshqa. Bu fonemlar
o'rtasidagi farqlovchi belgi ulaming kuchli pozitsiyaga- unli oldiga
olinganda yarn tiklanadi.
Undosh fonemalar o'rtasidagi munosabatlamiig turlicha tasnifi
uchraydi. Masalan, L. L. Bulanin rus tilidagi barcha undoshlar besh
farqlovchi belgi asosida o'zaro oppozitsiyaga kirishi mumkinligini, bu besh
belgi, o'z navbatida, uch guruhni: asosiy, korrelyativ, nisbiy belgilami hosil
qilishini ko'rsatadi. Paydo bo'lish o'mi va usuliga ko'ra undosh fonemlar
belgisi asosiy, jarangli-jarangsizlik, qattiqlik-yumshoqlikka ko'ra belgisi
korrelyativ, shovqinlik-sonorlikka ko'ra farqlovchi belgisi nisbiy belgilarga
ajratiladi.
Bunga ko'ra har bir undosh asosiy, korrelyativ va nisbiy belgilarga
ega. Masalan "b" undoshi portlovchi, labial (asosiy belgi) belgilar
majmuasidan iborat.
A.A.Abduazizov
umumiy
qabul
qilingan
undoshlaming
artikulyatsion tasnifi asosida o'zbek tilida quyidagi birlik oppozitsiyalami
ajratadi:
1. Artikulyatsion o'mi vato'siqning hosil bo'lish o'rniga ko'ra:
a) labial-til oldi: 1-t, b-d, m-n, f-s, v-z, f-sh, v-1, v-r;
b) labial-til o'rta, f-i, v-y;
v) labial-til orqa, p-к, b-k, f-x, v-g,
g) labial-bo'g'iz ; f-h, v-h,
d) til oldi- til orqa; t-k, t-k, d-g, s-x, z-g, n-g;
e) til oldi- bo'g'iz: s-h, z-h, sh-h, ch-h, j-h.
Artikulyatsiya usuli va to'siqning qanday hosil bo'lishiga ko'ra:
65
a) portlovchi-sirg'achuvchi: p-f, b-v, t-s, d-z, t-sh, k-x, d-j, g-g', k-
x, g-x;
b) portlovchi-affirikat: t-i, d-dj.
v) sirg'aluvchi- affmkat: sh, ch, j, dj.
g) portlovchi- shovqinli- burun sananti: b-m, d-n, g-n:
d) sirg'aluvchi- sonant: z-1; j-r;
e) shovqinli sonant - burun sanant: v-m, 1-n, r-n;
j) yon sanant-titroq sonant: 1-r;
z ) titroq sonant - til o'rta sonant: r-y.
Muallif o'zbek tili undosh fonemlari o'rtasida 58 ta birlik
oppozitsiyasi mavjudligini, ikkitalik oppozitsiya bunga qaraganda ikki
barobar, ko'plik oppozitsiyalar esa bundan bir necha barobar ko'pligini
ta'kidlaydi.
Savol va topshiriqlar
1. Unlilaming asosiy belgilari nima?
2. Unlilaming qanday oppozitsiyalari bor?
3. Undoshlaming' asosiy belgalarini ayting.
4. Undoshlaming asosiy belgalari nima?
5. Undoshlaming korrelyativ belgilari haqida gapiring.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
