Збек и с то н республикаси олий ва урта махсус таълим



Download 8,79 Mb.
Pdf ko'rish
bet43/83
Sana25.02.2022
Hajmi8,79 Mb.
#288441
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   83
Bog'liq
Qadimgi va O'rta asr G'arbiy Yevropa falsafasi (S.Yo'ldoshev va b.)

АРИСТОТЕЛ ЭСТЕТИКАСИ
Аристотел эстетикаси унинг фалсафий меросининг марка- 
зий кисмларидан бирини ташкил этади. Эстетика масалаларини 
файласуф «Риторика», «Сиёсат» ва айникса, «Поэзия санъати» 
асарларида кенг ёритади. Кейинги асар «Поэтика» деб номла- 
ниб, унинг 26 боби тугалланмаган холда бизгача етиб келган.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Аристотелнинг комедияга багишланган иккинчи китобидан хам 
бизгача айрим парчаларигина етиб келган, холос.
Аристотел кдцимги жамиятнинг кузга куринган йирик фай­
ласуфи ва устози Платоннинг санъатга булган к,арашларини 
к^аттик, танкда килиб, узининг илгор эстетик гояларини илгари 
сурган. Янги давр санъати, поэзияси х,амда дин тукрисидаги 
таълимотлар ривожини Аристотел меросисиз тасаввур килиш 
мумкин эмас. У узининг «Поэтика» асарида Кдцимги Юнонис- 
тонда пайдо булган санъат ва поэзиянинг барча турларини урга- 
ниб, уларни умумлаштирди ва тегишли мантикий, назарий ху- 
лосалар чикарди.
Аристотелнинг бу асарида нафакат Кдцимги Юнонистон 
балки бутун дунёга машхур булган Гомернинг «Илиада ва Одис- 
сея»си, Софоклнинг «Шох; Эдип» каби асарлари \акидаги маъ- 
лумотлар уз ифодасини топган.
Шунингдек, «Поэтика» уз замонаси бадиий амалиётининг 
мажмуаси хисобланиб, бадиий ижоднинг меъёрий конунлари- 
ни ташкил этади. Мутафаккир доимо санъатнинг аник фактла- 
ридан келиб чикади. У Зевксис, Полигнот каби рассомлар, 
Хайкалтарош Фидея ва бошкаларни тилга олади. Аристотел юнон 
драмаси, эпоси, архитектураси, мусикаси, рассомчилигини жуда 
яхши билган, улар хакида жуда кизикарли фикрларни баён 
килган, мухим бадиий масалалар \акида фикр-мулох,аза юрит- 
ган. Масалан, комедия ёмонни хджв остига олиб, яхшини тас- 
дикласа, трагедия яхшини таърифлаб, ёмонни рад этади, дей­
ди Аристотел. У хаётий вокеаларни калам 
га
олади, тартибга 
солади, персонажлар курсатган кахрамонликларни, килган гунох, 
ишларини тасвирлайди.
Аристотел уз утмишдошлари Пифагор, Демокрит, Платон 
каби эстетик таълимот марказига гузаллик масаласини куяди. 
Гузалликнинг асосий турлари, Аристотел фикрича, батартиб- 
лик, меъёрийлик ва аниктикдир. Гузалликнинг энг юкори ифо­
дасини жонли нарсалар ва айникса инсон ташкил этади. Инсон 
узининг гармоник ва пропорционал холда тана кисмларининг 
тузилиши туфайли гузалликни ифодаловчи ва шу билан бирга 
санъатнинг асосий предмета сифатида иштирок этади. Гузал­
лик объектив ва мутлак нарсадир. Бу жихатдан Аристотел Ге­
раклит ва Демокритга якин туради, чунки улар учун гузаллик 
гояларда эмас, балки реал предметларда, улар билан мухим 
алока ва узига хосликдадир.
Санъат унинг фикрича, хаётни талкин этиш ва янгиланиш- 
дан иборат. Талкин этишлик ритм, суз ва хамоханглик асосида 
булади. Раккосанинг хатти-харакатига бахо бериб, у шундай 
дейди: Раккоса узининг куркам, ритмик харакати билан харак- 
терни кайта ишлаб, ифода этади. Шеъриятда хамоханг улчов 
Коидасининг ахамиятини алохдца кайд этади. Фикр ва суз ях- 
литлиги хамда мантикийлиги, зарурийлигини тугри ва муфас-
www.ziyouz.com kutubxonasi


сал баён килади. Суз воситасида ифодалашнинг афзаллиги унинг 
аник, булишида, тубан булмаслигидандир, дейди мутафаккир.
Санъат, Аристотелнинг таъкидлашича, кишиларнинг кайта 
яратишга мойиллигидан тугилади. Таьушд килиш, биринчидан, 
кишида болаликдан бошланади ва улар бошка махлукотлардан 
так^ид килиш кобилиятлари юкори булганлиги учун дастлабки 
билимни ола бошлайдилар. Иккинчидан, озик-овкатларни та- 
наввул кдлиш барчага лаззат келтиради. Бу оркали Аристотел 
кишилар адабий асарларни кузатиб лаззатланишларни тушун- 
тиришга харакат килади. Бу лаззат, унинг фикрича, «билиш» 
Кувончида яширинган булади.
Масалан, биз х,акикатан куришни ёктирмаган нарсани тас- 
вирда маза килиб курамиз. Мисол учун йирткич хайвонлар тас- 
вири. Бунинг сабаби шундаки, илм олиш нафакат донишманд- 
ларга, балки бошка одамларга хам ёкади. Лекин фарки шунда­
ки бошка кишилар илмни киска муддатда оладилар. Улар тас- 
вирга мажнунлик билан карайдилар, чунки улар якка-якка бу- 
юмлар борлигини урганишлари, мулохаза юритишлари мумкин. 
Масалан, бу фалон нарса дейлик. Агар борди-ю, шу нарсани у 
аввал курмаган булса, унда тасвир ухшатиш йулисиз лаззат 
багишлайди. Лекин лаззатланиш ишлови, ранги ёки бирон-бир 
шу турдаги сабаб оркали намоён булади. Бундан хулоса чика- 
риб, шуни айтиш керакки, Аристотел эстетик лаззатнинг ман- 
баини гоялар дунёсидан эмас, тажриба доирасидан ташкарида- 
ги мохиятдан эмас, балки кишиларнинг реал хохишлари орка­
ли билишга боглик, дейди.
Санъат билувчанлик характерига эга, аникроги, у кишилар 
билиш фаолиятининг шаклларидан биттасидир.
Аристотел санъатнинг борликдаги имкониятини фаол, ижо- 
дий юксак, бадиий махорат билан ифодалаш, деб билган. Му­
тафаккир гили билан айтганда, умуман санъат, хусусан, яхши 
трагедия инсонни поклайди, уни ёмонликлардан саклайди. Яхши 
трагедия оддий ва содда булмасдан, балки купгина турли-ту- 
манликни уз ичига олади, унда дахшатли ва ачинарли вокеалар 
бир-бирига кушилиб кетади. Трагедияда хурматли кишилар бахт- 
саодатдан кетма-кет бахтсизликка учраб турувчилар сифатида 
ифодаланмаслиги керак, акс холда томошабинда на ачиниш, 
на рахм-шафкат, на куркув тугилади. Шунингдек, ярамас киши 
кетма-кет бахтиёрликдан бахтсизликка тушиб турган холда тас- 
вирланмаслиги керак, чунки кайгуриш, безовталаниш, азобла- 
ниш гунохсизнинг бахтсизлигига нисбатан пайдо булади, хо- 
лос, дейди мутафаккир.
Аристотел санъатнинг вазифаси вокеликни механистик тарз- 
да кайта тикламасдан, балки уни ижодий акс эттиришдир, 
дейди. Агарда бадиий асарнинг таъсирчанлиги катта булишини 
таъминлашда аник кайта тиклаш шарт булмаса, ундан чеки- 
ниш мумкин. Вокеликнинг хакикатлигидан хар кандай чеки-
www.ziyouz.com kutubxonasi


ниш бадиий жихатдан окданмоги лозим. Демак, бадиий 
хак,к,онийлик нарса ва хдцисани оддий, тугри, к,айта тиклашга 
олиб келмайди. Аристотел даврига келиб, санъатнинг турлари 
ва куринишлари нисбатан аник, белгиланган ва таракдиётнинг 
етарли, юк,ори боск,ичига кутарилди. Шундай кдлиб, санъатни 
турларга ажратиш масаласини куйиш учун керакли аник, мате- 
риаллар тупланган эди. Аристотел «Поэтика» асарининг учинчи 
бобида так/
1
иднинг уч хил фаркдарини баён этади. Булар — 
восита, предмет ва услубдан иборатдир. Унинг фикрича, санъ­
атнинг барча турлари бир-биридан таьушд к,илиш воситаси би­
лан ажралиб туради. Масалан, товуш, мусик,а, кушик,нинг, ранг, 
шакл эса раем ва х,айкалтарошликнинг, ритмик харакат уйин- 
нинг, суз ва улчов шеъриятнинг воситаси ва \.к. Юк,орида 
номлари келтирилган санъат турларини Аристотел уз навбати­
да, харакатдаги санъат (поэзия, мусикд, рак,с)га ва туррун санъат 
рассомчилик ва хайкалтарошликка булади.
Файласуф суз санъатини, айник,са, тур ва куринишларга 
булади. Так,симланиш асосида такдиднинг объекти ва шакллар 
хусусиятларига батафеил тухталади. Аристотелнинг ижодий жа- 
раён тукрисидаги фикрлари кишида катта к.изик.иш уйготади. 
Бадиий асар яратиш жараёни ва уни англаш интеллектуал акт- 
дир, дейди у. Файласуфнинг таъкидлашича, ижодий жараён 
инсоннинг билиш фаолияти билан боклик,. Шундай кдлиб, унинг 
нук,таи назарича, ижодий жараённи англаш мумкин. Файласуф 
санъат асарларини яратишда кулланиладиган муайян меъёр, 
к,онун-к,оидаларга амал к,илишга интилади.
Санъатдаги донолик, дейди у, уз санъатида энг аник, булган- 
ликдир. Фидияни биз доно хайкалтарош ва Поликлитни эса 
доно уймакор, деб тан оламиз. Донолик санъатдаги мукаммал 
фазилатдир.
Аристотел асарларида санъатнинг тарбиявий роли катга урин 
эгаллайди. Санъат узи учунгина ахамиятга эга булган к,иммат- 
бахо нарса эмас. У кишиларнинг маънавий хаёти билан боглик, 
ва фазилатларни такомиллаштириш масалаларига буйсунади. 
Санъат асарлари инсон к,албини салбий эхтирослардан тоза- 
лаб, уни маънавий жихатдан бойитади. Санъатни инсоннинг 
маънавий фаолияти билан боглаши Аристотелнинг катта хиз- 
матидир. Лекин шуни таъкидлаш лозимки, файласуф маъна- 
вийликка ва маънавий идеалга нисбатан кузатувчанлик холати- 
да булиб, хеч к,андай амалий мак,садларни назарда тутмайди.
Шундай к,илиб, файласуф назарий фаолиятни бошкд хар 
к,андай фаолиятдан юк,ори куяди, чунки у илохий фаолиятга 
к,ондошдир, дейди. Санъат хам назарий фаолият булганлиги 
учун у хам кузатувчандир.
Санъат ахлок,га, сиёсатга, шахени тарбиялашда бефарк, эмас. 
Аристотел тарбиянинг воситаси сифатида мусик,ага катга ахамият 
беради. Бирок, унинг фикрича, санъатнинг бошк,а турлари хам
www.ziyouz.com kutubxonasi


инсоннинг маънавий киёфасини шакллантиришга ёрдам бера­
ди. Лекин Аристотел тарбия масаласи факдт эркин кишиларга 
тааллуклидир, деб хисоблаган.
Аристотелнинг тарбия тугрисидаги назарияси жоннинг уч 
Кисмдан иборат, деган фикрга хамохангдир. Булар куйидагича:
1) усимликлар жони;
2) хайвонлар жони;
3)
ОК.ИЛ 
жон.
Жоннинг биринчи кисми жисмоний тарбияни аникдайди, 
иккинчиси эса маънавий тарбияни белгиласа, о кил жон аклий 
тарбияга тааллуклидир. Тарбиянинг мак,сади жоннинг олий кисми 
булган ирода ва окил жонларни ривожлантиришдан иборат. 
Табиат, дейди Аристотел, жоннинг хамма кисмларини бир- 
бири билан бошайди. Шунинг учун тарбияда биз унга риоя 
Килишимиз ва шахсни хар томонлама гармоник рухда тарбия- 
лашимиз лозим. Шахсни тарбиялашнинг умумий тизимида эс­
тетик тарбия катта роль уйнайди. Инсоннинг яхши фукаро булиб 
етишишида ва олий фазилат — аклий фаолиятга эришишида 
тарбиянинг ахамияти каттадир. Унинг эстетик тарбия хакидаги 
таълимоти камчилик ва хатоларга карамасдан, эстетика тари- 
хида катта ахамиятга эга. Аристотелнинг шахсни хар томонлама 
ва гармоник ривожланиш тугрисидаги идеали кейинги эстетик 
таълимотларда уз ривожини топди. Маълумки, шахснинг гар­
моник ривожланиш масаласи факат муайян ижтимоий шароит- 
да, яъни иктисодий, сиёсий ва маданий шарт-шароитлар му- 
хайё булганидагина амалий хал этилиши мумкин.
Кдцимги Юнонистонда эстетик фикрлар ривожи Аристотел 
ижодида уз олий нукгасига эришди. Хатто Аристотелнинг энг 
якин шогирдлари хам уз устозининг ишларини давом этгириш- 
га кодир була олмадилар. Аристотелнинг бу илгор эстетик гоялари 
тарихан чекланганлигига карамасдан, уз даврида ва ундан ке­
йинги даврларда хам мухим булган.

Download 8,79 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   83




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish