Ўзбек дипломатияси тарихидан

1. Муҳаммад Аҳмад Паноҳий. Чингизхон, 1373 ҳ. ш. 23-бет.
2. Ўша асар, 25-бет.
58

---

И нгл из ол и м и Ҳ еролд Л э м б н и н г ана ш у воқеаларга б ағи ш л ан - 
ган асари д а бу ҳақда ш ундай ёзилган: “ М уҳам м ад Х оразм ш оҳ 
ҳузурига ш о ш и л и н ч чоп ар ж ўнатилди ва султонга м актуб йўл- 
л а н и б , унда мўғул кар во ни д а к ў п ги н а ж о су сл ар м авж удлиги 
а й т и л и б , улар ҳ и б сга о л и н г а н д а н с ў н г ўз а й б л а р и г а и қ р о р
бўл ган л и кл ари би л ди ри л д и . Ш у б и л ан б и рга, мактубда шу воқеа 
м у н о саб ати б и л ан қатъ и й ч о р а кўри ш м ақ са д и д а сул тон д ан
а м р и -ф а р м о н к у тм о кд ам и з, д е й и л г а н д и ” 1. Ш у тарзд а кар во н н и
б о ш қ а р и б келган қ ар и й б 500 к и ш и ти ғд ан ўтказилад и. У лардан 
б и р м ўғулгина қ о ч и б қо л и ш га м уяссар бўлади, хол ос2.
Бу воқеа Ч и н ги зх о н н и н г ҳаддан зи ёд ғазабига сабаб бўлади. 
А лбатта, карвон б и л ан Ў трорга келган са в д о га р л а р н и н г маълум 
қи см и ж о су сл и к б и л ан ш уғуллан ган и га ш убҳа б ўлиш и м ум кин 
эм ас. Б ундай ҳол Х оразм то м о н и д а н мўғул ю ртига ю борилган 
савдо кар во н л ар и д а ҳам б ўлган ли ги та б и и й . Ҳ ар и ккал а том он 
ҳам ш а р т н о м а б ў л и ш и га қ а р а м а й , б и р -б и р л а р и н и н г ҳарбий 
та й ё р га р л и к л а р и , к ел аж ак р еж ал ар и ҳақи д а а н и қ м аълум отга 
э га б ўлиб б о р и ш га ҳ а р а к ат қ и л га н . А м м о Ғ о й и р х о н н и н г бу 
м асал ад а ҳаддан та ш қ а р и э ҳ ти ё тс и зл и к ва о ш к о р а ҳақоратом уз 
иш кўриш и Ч и н ги зх о н учун катта баҳон а в а зи ф а си н и баж арган 
эди. У зудлик б илан Х оразм га н о р о зи л и к эл ч и л и ги н и ж ўнатиш га 
қар о р қилад и. Э л чи л ард ан б и р и асли х о р азм л и к И бн К аф раж
Бўғро бўлиб, у н и н г отаси Х о р азм ш о ҳ хи зм ати д аги аъёнлардан 
э д и . Қ о л г а н и к к и т а с и м ў ғу л л а р д а н э д и . У л ар е т и б к е л и б , 
Х о р азм ш оҳга Ч и н ги зх о н қўй ган тал аб н и баён этдилар: мўғул 
х о н и т а л о н -т о р о ж эти л га н м о л -м у л к н и зу д л и к б и л ан қ ай та- 
р и ш н и , б а р ч а г у н о ҳ к о р л а р н и , ж у м л а д а н , Ғ о й и р х о н н и ҳам , 
Ч и н ги зх о н ҳузурига банди с и ф а т и д а ю б о р и ш н и талаб этганди. 
Бун га ж авобан Х оразм ш оҳ И б н К а ф р а ж Б ўғрон и қатл эти ш , 
мўғул эл ч и л ар н и эса с о қ о л -м у р тл а р и н и қ и р и б , са зо й и қилган 
ҳолда ҳайдаб ю б ори ш га ф а р м о н беради.
Н атиж ада, Ҳ. Л эм б н и н г ё зи ш и ч а, Ч и н ги зхон султон М уҳам- 
мадга о ч и қ таҳцид қи л и б , қуйидаги м азм унда мактуб йўллайди: 
“ Х онлар хони Ч и нгизхондан М уҳамм ад Х оразм ш оҳга: қарасам , 
с е н д у ш м а н л и к н и д ў с т л и к д а н , у р у ш н и т и н ч л и к д а н а ф за л
1. Ҳеролд Лэмб. Чингизхон. 200-бет .
2. Ўша жойда.
59

---

кўряпсан. Ў зи н гн и н г н ом ард он а қи л м и ш и н г билан орам издаги 
д ў с тл и к ва ҳурм ат п а р д ас и н и й и ртд и н г. Н ати ж ад а и ш н и ш у 
дараж ага етказд и н гки , э н д и ўртамизда ж анг қи л и ш д ан ўзга чора 
қ о л м а д и . О х и р и ға л а б а қ а й с и б и р и м и з г а д и р н а с и б э т а д и . 
Р о с тд а н а м Х удодан б ў л а к ҳеч ки м б и з н и н г т а к д и р и м и з д а н
бехабардир!” 1.
Б ундан кей и н ҳам б и р н еча м арта ҳар и к к ал а т о м о н б и р - 
б и р л ар и га эл чи л ар й ўллайдилар. А м м о улар баж арган вази ф а 
т и н ч л и к н и м у с т а ҳ к а м л а ш э м а с , а к с и н ч а , уруш д а ҳ ш а т и н и
яқ и н л а ш ти р и ш га хи зм ат қилади. Ч унки ҳар и к к ал а то м о н ҳам 
аёвси з кураш га бел б оғлаган ва унга ж он-ж аҳди б и л ан ҳ о зи р л и к
кўрар эди. Б у н и н г о қ и б а ти маълум.
/. 
Ўша асар, 202-бет.
60

---