Zaynalov N. R., Aliyev N. A., Muxamadiyev A. N., Qilichev D. N bitli skremblerni qurish va takrorlanish davrini hisoblash. Uslubiy ko‘rsatma. Samarqand: tatu sf nashri, 2020,20 b

Kirish

Hisoblash texnikasi va axborot texnologiyalarini keskin rivojlanishi bevosita kompyuterda mavjud axborotlarni himoyalash tizimini murakkablashtirishga olib kelmoqda. Dunyoda sodir bo‘layotgan moliyaviy inqirozlar mavjud raqobatni keskinlashishiga olib kelmoqda. Bu esa, o‘z navbatida, korxonalarda axborot xavfsizligi siyosatini birinchi darajali jarayonga ko‘tarmoqda.
Skremblerlashning mazmuni bevosita axbort tizimidan o‘tayotgan ma’lumotlar oqimining har bir bitini o‘zgartirishga qaratilgan. Ammo oxirgi paytlarda skremblerlash algoritmlari e’tiborsiz qolmoqda. Chunki, hozirgi kunda asosan ma’lumotlar paketlarda uzatiladi va ular uchun blokli shifrlash algoritmlari qo‘llaniladi. Ushbu algoritmlarning kriptobardoshligi skremblerlash usulidan yuqori hisoblanadi. Ammo skremblerlash usulining oddiyligi uning asosiy yutug‘i bo‘lib, amaliy jihatdan uni o‘rganish foydadan xoli emas.

1. Bir martali shifrlash usuli

1926 yilda Amerika telefon va telegraf kompaniyalaridan birining mahandisi Vernam o‘zining ikkilik sanoq sistemasi asosida yaratgan shifrlash algoritmini e’lon qildi. Vernamning shifrlash algoritmi Sezarning shifrlash algoritmiga o‘xshash bo‘lib, u quyidagi
y=xz, (1)
formula bilan ifodalanadi va bunda x, y, z o‘zgaruvchilar ikkilik sanoq sistemasi alfavitlarida qiymatlar qabul qiladi,  belgisi esa 2 moduli bo‘yicha qo‘shish amalini bildiradi. Bu algoritmning mohiyati deshiflash kalitining faqat bir marta ishlatilishiga asoslangan bo‘lib, bunda shifrlash har safar yangi tasodifiy bitlardan iborat kalit bilan amalga oshiriladi. Bunday shifrlash uslubidan ko‘rinib turibdiki, shifrlash va deshifrlash uchun ochiq matn uzunligi bilan teng bo‘lgan bitta kalitdan foydalaniladi, hamda bu kalitning foydalanuvchiga muhofazalangan aloqa kanali orqali uzatilishi talab etiladi. Bundan tashqari, shu usul bilan shifrlangan matnni deshifrlash imkoniyati murakkab bo‘lib, bu uning muallifi Vernam tomonidan ham e’tirof etilgan bo‘lsada, isboti keltirilmagan. K.E. Shennonning 1949 yilda chop etilgan «Mahfiy tizimlarda aloqa nazariyasi» deb nomlangan ilmiy maqolasi ilmiy asoslangan mahfiy kalitli kriptografiya davrini boshlab berdi. Shennon o‘zining elektrotexnika va matematikaga oid bilimlaridan kelib chiqib, mahfiy aloqa tizimi nazariyasining asosini 1948-yilda e’lon qilgan. Shennon o‘zining bu ilmiy maqolalarida Vernam uslubida shifrlashning ishonchliligi darajasiga to‘xtalib, deshifrlash maksimal murakkablikka egaligini, hamda shu uslubda shifrlashdan foydalanuvchiga mahfiy aloqa kanali orqali uzatiladigan mahfiy kalit hajmi (uzunligi) uchun aniq quyi chegaraning qanday bo‘lishini ilmiy asosda isbotlab berdi Shennonning 1948-yilda e’lon qilingan ilmiy maqolasi kriptologiya sohasidagi ilmiy maqolalarning paydo bo‘lishiga olib keldi.
Shifrlash jaryonida ochiq ma’lumot alfaviti belgilari yoki alfavit belgilari birikmalari biror amal bajarish bilan shifrma’lumot alfaviti belgilari yoki ularning birikmalariga almashtirilsa, bunday shifrlash algoritmi gammalashtirilgan shifrlash sinfiga kiradi.
Demak, gamma ketma-ketlikni tashkil etuvchi alfavit belgilarini ochiq ma’lumot mos alfaviti belgilari bilan biror amal bajarish orqali shifr ma’lumot alfaviti belgilariga almashtirish – gammalashtirish orqali amalga oshiriladi.
Gammalash - ochiq ma’lumotlarga ma’lum qonuniyat bo‘yicha gamma shifrini singdirish orqali yopiq ma’lumotlarni olish jarayoni.
Bundan bir martali “bloknot” tushunchasi yuzaga kelgan va ushbu algoritm bevosita Vernam nomi bilan bog‘liq.