Zaxiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti

4-MAVZU: VIRUSLARNING TABIATI XAQIDA
Reja:

1. 
   Elektron mikroskop va uning viruslar nozik strukturalarini o’rganishdagi xizmati
   
2. 
   Oddiy viruslarning tuzilishi.
   
3. 
   Tamaki mozaikasi virusining tuzilishi.
   

Elektron mikroskop va uning viruslar nozik strukturalarini o’rganishdagi xizmati. Oddiy viruslarning tuzilishi. Tamaki mozaikasi virusining tuzilishi. Murakkab viruslarning tuzilishi (T-2, VICH).


Hozirgi vaqtda fizik-kimyoviy, fizika va ionokimyo metodlari yordamida viruslarning nozik strukturalari o’rganilmoqda. Viruslar morfologiyasi va ulьtrastrukturalarini o’rganishda, ayniqsa, Elektron mikroskop muhim rol o’ynaydi. Tadqiqot natijalaridan ma’lum bo’lishicha, etilgan virus zarrachalari-vibrionlarini, asosan, ikki turga: oddiy va murakkab vibrionga bo’linishi mumkin. O’z navbatida oddiy vibrionlarning ikki tipi mavjud bo’lib, bulardan birinchisi spiralsimon, ikkinchisi esa tayoqchasimon vibriondir. Tayoqchasimon vibrionlar o’z navbatida tayoqchasimon va ipsimon viruslarga bo’linadi.
Vibrionning oqsil pardasi, ko’pincha, kapsid ichidagi nuklein kislotasi bilan birga nukleokapsid, deb ataladi. Kapsidni tashkil qiluvchi elementlar kapsomer deyiladi. Kapsomerlar bir xil polipeptid zanjirchalardan tuzilgan agregatlardir.
Nuklekapsid simmetrik tuzilgan ichki nukleotid bo’lib, u o’z navbatida bir yoki bir necha oqsil parda bilan o’ralgan. Vibrion «peplos» deb ataluvchi qavat bilan birga etilib, hujayra membranasidan o’tish davrida o’raladi. CHechak, uchuq va miksoviruslarda peplos qavati bor. Peplosni tashkil etuvchi elementlar peplomerlar deb atalib, ular hujayraga xos oqsildan tuzilgan bo’ladi.
Tamaki mozaikasi virusi tuzilishi. Bu virus ilk kashf etilgan virus bo’lib, oddiy viruslar guruhiga kiradi. U boshqa viruslarga nisbatan mukammal o’rganilgan. Bu virusning tayoqchasimon shaklga ega ekanligi, 1933 yilda amerikalik olimlar Takaxashi va Roulinz tomonidan, sog’ va kasallangan o’simlik shiralarini solishtirib o’rganish asosida aniqlangan. Keyinchalik amerikalik olim Stenli tamaki mozaikasi virusining sof preparatini olib, virusning uzunligi 300 mkm va eni 18 mkm molekulyar massasi esa 40000000 ekanligi ni aniqladi.
Oqsil hamda nuklein kislotasi har tomonlama o’rganilib, bu virus tarkibi, molekulyar og’irligi bir xil (18000) oqsil va molekulyar og’irligi 2000000 bo’lgan nuklein kislota borligi aniqlandi. Nuklein kislota virus oqsili bilan muhofaza qilindi. Virus zarrasi ichida, spiralsimon joylashgan, bitta nuklein kislota, uning tarkibida esa 62200 sub’edintsalardan tashkil topgan oqsil parda bor. Oqsil zarrasining sub’edinitsalari ham virus zarrasi o’qi atrofida spiralsimon bo’lib joylashgan.
Virus zarrachasining 95% oqsil, 5% ni esa nuklein kislotasi tashkil qiladi. Ammo, nuklein kislota miqdor jihatidan kam bo’lsada, virus zarrachalarining xususiyati unga bog’liq. Agar virus zarrachalaridan nuklein kislotalarini kimyoviy yo’l bilan ajratib olib, uni sog’lom tamaki bargiga yuqtirilsa, sog’ tamakida huddi butun virus zarrasi yuqtirilgandek kasallik alomatlari ko’rinadi.
Sog’lom tamaki – bargiga virus yuqtirilsa hech qanday kasallik alomatlari kuzatilmaydi. SHunga qaramay kasallantirish jarayonida oqsil ham ma’lum rol o’ynaydi. U nuklein kislotani tashqi muhitdan muhofaza qilish bilan bir qatorda kasallantiradigan hujayra bilan virus orasidagi munosabatlarda muhim ahamiyatga ega.