Zaxiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti

Mochevinaning parchalanishi. Mochevinani ammonifikatorlarning alohida gruppasi bo’lgan urobakteriyalar parchalaydi. Bu bakteriyalarni 1862 yili Lui Paster kashf etgan. Urobakteriyalar mochevinani parchalab, N₂O, NH₃ va SO₂ hosil qiladi:
NH₂
CO < + 2H₂O = (NH₄)₂ CO₃ = 2NH₃ + H₂O + CO₂
NH₂
mochevina
Urobakteriyalar aerob tipda nafas oluvchilar bo’lib, bularda ureaza fermenti bo’lganligi uchun mochevinani parchalaydi. Mochevinani parchalab, ammoniy tuzlari hosil qilish urobakteriyalar uchun muhim ahamiyatga ega, chunki ular mochevinadan na uglerod, na azot manbai sifatida foydalana olmaydi. Bu bakteriyalar ammoniyli tuzlarda, organik kislotalarning tuzlarida yaxshi rivojlanadi. Urobakteriyalarning elektiv kulьturasini qo’yganda mochevina miqdori 3—10% bo’lishi kerak, natijada urobakteriyalar ko’p miqdorda (NH₄)₂CO₃ hosil qiladi va muhitning rN ishqoriy tomonga o’zgaradi. Urobakteriyalar uchun rN-7,5-8,5 bo’lishi kerak. Bu bakteriyalar yumaloq va uzun tayoqcha shaklida bo’lishi mumkin. Ko’pchiligi spora hosil qiladi (22-rasm). Masalan, Plonosarcina ureae spora hosil qiladi. Urobacillus pasteurii yirik, harakatchan, peritrix tipda xivchinlangan, spora hosil qiladi. Urobacterium miquelii esa spora hosil qilmaydigan tayoqchasimon bakteriya.

22-rasm. A-Urobacteriae, B-Planocarsina urea.

Nitrifikatsii protsessi. Ammonifikatsiya protsessida hosil bo’lgan ammiakning bir qismi o’simliklar tomonidan o’zlashtirilsa, qolgan qismi nitrifikatsiya protsessida azot kislotagacha oksidlanadi. Nitrifikatsiya protsessida ishtirok etadigan bakteriyalarni 1889 yilda Vinogradskiy kashf etgan. Bu protsess ikki fazada boradi:
Birinchi fazada Nitrosomonas ishtirok etadi va NH₃ ni HN0₂ gacha oksidlaydi:
2NH₃ + 3O₂ →2HNO₂ + 2H₂O + 658 kJ
Ikkinchi fazada Nitrobacter ishtirok etadi. U HNO₂ ni HNO₃ gacha oksidlaydi (23-rasm):
2HNO₂ + O₂ = 2HNO₃ + 180 kJ
Nitrobacter tuxumsimon shakldagi kurtaklanuvchi bakteriya, rivojlanish tsiklida harakatchan bosqichni ham o’tadi. Nitrosomonas va Nitrobacter doim birga uchraydi, birining hosil qilgan mahsuloti ikkinchisi tomonidan o’zlashtiriladi. Bunga metabioz deyiladi. Birining hosil qilgan mahsuloti ikkinchisi uchun oziq manbai hisoblanadi.
Nitrifikatorlar ximiyaviy energiya hisobiga SO₂ va N₂O dan organik moddalar sintezlaydi, energiyani esa NH₃ ning HNO₂ gacha va HNO₂ ning HNO₃ gacha oksidlanishidan oladi, ya’ni xemosintez protsessini amalga oshiradi.
Nitrifikatsiya protsessining birinchi bosqichi ikkinchisiga nisbatan jadal o’tadi, chunki birinchi bosqichda 658 kJ, ikkinchi bosqichda atigi 180 kJ energiya ajraladi.
Nitrifikatorlar organik modda sintezlash uchun yashil o’simliklar singari, SO₂ ni yoki NaHCO₃ ni o’zlashtiradi. Bikarbonatlar tez parchalanib, SO₂ hosil qiladi:
2NaHCO₃ ↔ Na₂SO₃ + SO₂ + N₂O
Vinogradskiy nitrifikatorlar organik moddalarga nisbatan juda sezgir ekanligini aniqlaydi. Ayniqsa, Nitrosomonas juda sezgir, agar muhitda bir oz ko’proq organik modda yig’ilib qolsa, bakteriyalarning

23-rasm. Nitrifikatorlar: a-Nitrosomonas; b- Nitrobacter.

o’sishi sekinlashadi, agar yanada ko’proq to’plansa, bakteriyalar butunlay o’sishdan to’xtaydi. Bularni quyidagi jadval ma’lumotlaridan ko’rish mumkin (9-jadval).


9-jadval
Nitrifikatsiyalovchi bakteriyalarning o’sishiga organik
moddalarning ta’siri

Moddalar	Nitrozomonas		Nitrobaktsr
	o’sishnn	o’sishni	o’sishni	o’sishni
	sekinlash-	to’xtatadi	sekinlash-	to’xtatadi
	tiradi (%)	(%)	tiradi (%)	(%)
Uzum shakari	0,025	0,05	0,05	0.2
Pepton	0,025	0,2	0,08	1,25
Asparagin	0,025	0,3	0,05	0,5

Nitrozomonas bir qism uglerod o’zlashtirishi uchun 35 qism azot, nitrobakter esa 135 qism azot oksidlashi kerak, buni quyidagi jadval ma’lumotlaridan qurish mumkin (10-jadval).

10- j adval

Nitrozomonas va nitrobakteriyalar uglerod o’zlashtirishi bilan azotni oksidlashi orasidagi bog’lanish

Oksidlangan azot O’zlashtirilgan uglerod Azotning uglerodga nisbati Oksidlangan azot O’zlashtirilgan uglerod Azotning uglerodga nisbati

722,0 19,7 36,6 475 3,52 135