ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

ólshewler qáteligi
delinedi. Ólshew ásbaplarında onıń mánisi shkalanıń 
dárejesinen úlken bolmaydı. Predmettiń uzınlıǵı ólshew ásbabınıń 
shkalasındaǵı shtrix penen ústpe-úst túskende de báribir qátelik boladı. 
Bul insan kózi imkaniyatları shegaralanǵanlıǵı menen baylanıslı 
esaplanadı. Sonlıqtan 
ólshewler qáteligi ólshew ásbabınıń shkalası 
dárejesiniń yarımına teń
dep qabıl etilgen.
Kóbinese uzınlıǵı sızǵıshtıń ólshew shegarasınan úlken bolǵan 
jaǵdaylar ushırasadı. Mısalı, stol uzınlıǵın ólshew kerek bolǵanda, 
basqa uzın sızǵısh bolmasa, kelte sızǵıshtı izbe-iz bir neshe ret stolǵa 
qoyıp onıń uzınlıǵı ólshenedi. Bunda, hár saparı ólshegen waqıtta 
qátelik jıynalıp baradı.
Sol sebepli, ólshewler qáteligin azaytıw ushın ólshew bir neshe 
ret ótkeriledi. Bunıń ushın hátteki bir neshe túrli ásbaplardan 
da paydalanıladı. Nátiyjede, fizikalıq shamaǵa tiyisli bir-birinen 
parıqlanatuǵın bir qansha mánislerge iye bolamız. Ol jaǵdayda ólshenip 
atırǵan shama nege teń?
Bunı anıqlaw ushın, 
ortasha mánis
dep atalatuǵın san 
esaplap tabıladı. Bunıń ushın ólshengen barlıq mánisler 
qosıladı hám ólshewler sanına bólinedi. Mısalı, eki ret ólshew 
alıp barılǵan bolsa,
ortasha mánisi
= 
1-ólshengen mánis+2-ólshengen mánis
2

---

16
Fizikalıq shama qansha kóp márte ólshenip, onıń ortasha mánisi 
tabılsa, shama sonsha anıq shıǵadı.
Ayırım ólshew ásbaplarına onıń ólshew qáteligi procentlerde de 
jazıp qoyıladı. Mısalı, ±5 degen jazıw ásbap kórsetkishi haqıyqıy 
shamadan +5 yamasa -5 procentke parıqlanatuǵının kórsetedi.
Shamalar ólshew qáteligin esapqa alǵan halda tómendegishe jazıladı:
 
A = a ± 
∆
a, 
bunda 
A
– ólshenip atırǵan shama, 
a
– ólshew nátiyjesi, 
∆
a
– ólshewler 
qáteligi (
∆
– grekshe «delta» háribi).
1. Ólshew ásbaplarınıń ólshew shegarası degende neni túsinemiz?
2. Ólshewler qáteligi qalay anıqlanadı?
3. Ne sebepten ólshewler tákirar ótkeriledi?
4. 2-súwrette keltirilgen ásbaplardıń ólshew anıqlıǵı hám 
shegarasın aytıń.