ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

tájiriybe 
ótkeriwler
den
 
ibarat eken.
1. 1-súwretke qarap fizikalıq deneler hám deneler sistemasın 
kórsetiń.
2. Baqlawlar menen tájiriybe ótkeriwler arasında qanday ayırma-
shılıqlar bar?
3. Fizikaǵa tiyisli tájiriybelerge mısallar keltiriń.
5-TEMA
BAQLAWLAR HÁM TÁJIRIYBELER
Átirapımızdı qorshap turǵan álem haqqındaǵı dáslepki bilimle-
rimizdi qubılıslardı baqlaw arqalı alamız.
Baqlaw dep, júz berip atır
ǵ
an qubılısqa tásir etpesten, onıń 
qásiyetin úyreniwge aytıladı. 
Mısalı, denelerdiń Jerge túsiwin júdá 
áyyemnen insanlar baqlap kelgen. Baqlawlar dawamında eki soraw 
payda bolǵan: ne sebepten deneler erkin jiberilse, tómenge qarap 
qozǵaladı hám túsiw tezligi nelerge baylanıslı? Bul sorawǵa áyyemgi 
grek alımı Aristotel juwap tabıwǵa háreket etken. Aristotel, deneler 
qansha awır bolsa, sonshelli tez túsedi, degen ideyanı aytqan. Italyan 
fizigi Galileo Galiley óz zamanında bul ideyanı tekseriw ushın 
tájiriybe ótkeredi. Ańızlarda aytılıwınsha ataqlı Piza qıya minaradan 
shar formasındaǵı jeńil hám awır denelerdi bir waqıtta taslap kóredi. 
Bul denelerdiń jerge bir waqıtta urılǵanına sol jerde payda bolǵanlar 
gúwa bolǵan. Bul qubılıstı kóp márte ótkergennen soń, nızamlılıq 
tabılǵan. Solay etip, Galiley tájiriybe sıpatında Aristotel ideyasınıń 
nadurıs ekenligin dálillegen.
Solay etip, processti baqlaw dáwirinde onıń qalay ótiwi hám sebebin 
ańlawǵa háreket etemiz. Pikirlew dáwirinde baqlanıp atırǵan qubılıs- 
lar haqqında 
gipoteza
dep atalatuǵın túrli qıyallar payda boladı. 
Gipotezanı
tekseriw ushın arnawlı 
tájiriybeler
ótkeriledi. Sonday-aq 
onı 
eksperiment
dep te aytıw múmkin.
Tájiriybeler ótkeriwde baqlawlar menen birgelikte ólshew jumısları 
da alıp barıladı. Mısalı, suwdıń qaynawı úyrenilip atırǵanda, 

---

11
termometr menen onıń temperaturası ólshep barıladı. Ol yamasa bul 
gipoteza aytılǵanda onıń durıs yamasa nadurıslıǵın eksperiment ótkerip 
anıqlaymız.
Solay etip, fizikalıq bilimler tómende keltirilgen izbe-izlikte orın-
lan ǵan jumıslar arqalı payda etiledi eken:
baqlawlar 
→
gipoteza 
→
eksperiment 
→
juwmaq.
Tájiriybeler ótkeriwde hám baqlawlar alıp barıwda, ólshew jumısların 
orınlaw ushın