ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

11. Qaysı juwapta infraseslerdiń jiyiliginiń intervalı durıs kórsetilgen?
A) 16 Hz ten kishi.
B) 20000 Hz ten joqarı.
C) 20–20000 Hz.
D) 100–2000 Hz.
12. Sestiń materiallar tárepinen jutılıwın anıqlaw ushın jutıl
ǵ
an ses 
energiyasın túsken ses energiyası... kerek.
A) ...na qosıw.
B) ...na bóliw.
C) ...nan alıw.
D) ...na bólip, 100% ke kóbeytiw.
13. Pátikke ornatıl
ǵ
an pátpelek sekundına 10 ret aylanbaqta. Pátpelek 
ornatıl
ǵ
an qurılmadan qaysı diapazondaǵı sesler shıǵadı?
A) Muzıkalıq sesler.
B) Ultrasesler.
C) Infrases.
D) Shawqım.
14. Kamertonǵa ornatılǵan rezonator qanday wazıypanı atqaradı?
Hawaz payda etiw.
B) Hawazdı kúsheytiw.
Hawazdı qabıllaw.
D) Tonın ózgertiw.
15. Radioqalpaqtan hawaz shıǵıw waqtında batıstan shıǵısqa qarap 25 m/s 
tezlikte samal esti. Hawazdıń usı baǵıttaǵı tarqalıw tezligin anıqlań. 
Tınısh halda sestiń hawada tarqalıw tezligin 330 m/s dep alıń.
A) 330 m/s. B) 355 m/s. C) 305 m/s. D) 300 m/s.
16. Kóplegen jánlikler ushıp atırǵanda ses shıǵaradı. Sestiń shıǵıw sebebi 
nede?
A) Tili arqalı bir-biri menen sóylesiw ushın.
B) Qanat qaqqanında ses shıǵadı.
C) Qorshaǵan ortalıqtan kelgen seslerdi qaytarıw ushın.
D) Ushqan waqıtta hawaǵa súykeliw sebepli.
JUWMAQLAWSHÍ SÁWBET
Bunda Siz VII bapta úyrenilgen temalardıń qısqasha juwmaqları 
menen tanısasız.
Ses
Ortalıqta tarqalatuǵın terbelisler. Jiyiligi 16 Hz ten 20000 
Hz aralıǵında. Jiyiligi 16 Hz ten tómen sesler 
infrases
, 
jiyiligi 20000 Hz ten joqarı bolǵan sesler 
ultrases
delinedi. 
1 Hz = 1/s
Kamerton
Anıq bir jiyiliktegi ses shıǵaratuǵın ásbap. 1711-jılı inglis 
muzıkashısı J. Shorom oylap tapqan. U tárizli kóriniske 
iye.
Rezonator
Terbelislerdi 
kúsheytip 
beretuǵın 
qutısha. 
Muzıka 
ásbaplarında onıń beti juqa teri, aǵash penen qaplanadı

---

170
Mikrofon
Ses terbelislerin elektr terbelislerine aylandırıp beretuǵın 
ásbap. Eki sózden; 
mikros
– kishi hám 
phone
– ses sóz-
lerinen alınǵan.
Sestiń tarqalıw 
tezligi
Sestiń tarqalıwı ushın ortalıq zárúr. Gazlarda tarqalıw 
tez ligi 0
o
C da 200–350 m/s. Suyıqlıqlarda 1100–2000 
m/s, qattı denelerde 3000–6500 m/s aralıǵında boladı
Sestiń qattılıǵı Sestiń birlik maydanǵa tuwrı kelgen energiyası menen 
belgilenetuǵın shama. Jiyilikke de baylanıslı. Ólshew 
birligi decibel (dB). Ses biyikliginiń joqarı awırıw 
sezindiriw shegarası 130 dB ge teń. 
Sestiń biyikligi Ses jiyiligi menen belgilenedi. Er adamlar sóylegende 
onıń dawısında 100 den 7000 Hz ke shekem, hayallar 
dawısında 200 den 9000 Hz ke shekem terbelisler boladı
Sestiń tembri
Sestegi obertonlar sanı hám obertonlar kúshi jáne 
de sestiń biyikligi menen belgilenetuǵın shama. Ses 
quramındaǵı eń kishi jiyilik 
v
0
dı tiykarǵı ton dep ataydı. 
2
v
0
, 3
v
0
hám t.b. jiyiliktegi terbelislerdi obertonlar dep 
ataydı.
Jańǵırıq
Sestiń tarqalıwınıń ushırasqan tosqınlıqtan qaytıp 
keliwine aytıladı. Tosqınlıqlar jaylasıwınıń ses dereginen 
uzaqlıǵına qarap jańǵırıq kóp ret tákirarlanıwı múmkin.
Exolot
Teńiz hám okeanlar tereńligin sestiń jańǵırıǵınan 
paydalanıp ólsheytuǵın ásbap.
Sesti jutıw 
koefficienti
Materiallarǵa jutılǵan ses energiyasınıń túsken ses 
energiyasına qatnası
Arxitektura 
akustikası
Imaratlardıń akustikalıq shamaların ólshew, olarda ses 
tarqalıw ózgesheliklerin úyreniw hám tiyisli usınıslar islep 
shıǵıw menen shuǵıllanatuǵın ilim tarawı.

---

171