|
hadros
so‘zidan olingan boMib,—
katta, kuchli
demakdir) deb ataladi.
240
O cz navbatida adronlar ham ikki guruhga boMinadi: barionlar - yarim
butun spinli zarralar va mezonlar - butun spinli zarralar. Barionlar qatoriga
nuklonlar va antinuklonlar hamda ancha ogMr zarralar - giperonlar va
rezonanslar kiradi. Yarim butun spinli zarralar Fermi-Dirak statistikasiga
bo cysunadi va shuning uchun fermionlarga taalluqli boMadi. Mezonlarga
pionlar, ЛГ-mezonlar va boshqa ancha ogMr zarralar (pionlar va kaonlar
sistem asidagi rezonans «m aftunkor» zarralar va h.k.) taalluqlidir. Bu
zarralam ing butun sonli spini ularning Boze-Eynshteyn statistikasiga
mansubligini belgilaydi, ya’ni ular bozonlardir.
T a ’sirlash u v n in g in te n siv lig i b o ‘y ic h a n a v b atd a e le k tro m ag n it
t a ’sirlashuvi turadi. Z arralam in g elektrom agnit o ‘zaro t a ’sir kuchi
k u c h li o ‘z aro t a ’sirg a q a ra g a n d a a n c h a z a if, b o sh q a k u c h la rg a
nisb atan esa оЧ а kuchlidir. E lek tro m ag n it kuch larin in g ta ’sir doirasi
10-14m dan tortib kosm ik m asofagacha davom etadi. K o ‘pchilik fizik
h o d is a la r: atom va m o le k u la la r tu z ilis h i, k ris ta lla r, k im iy o v iy
r e a k s iy a l a r , j i s m l a r n i n g t e r m i k v a m e x a n ik x u s u s i y a t l a r i ,
radiotoM qinlar, Q uyosh va y u ld u zlarn in g nurlanishi kabi h odisalar
elektrom agnit k uchlarining ta ’sir d o irasig a kiradi.
Elektromagnit o czaro ta’sir turli zarralarda har xil shiddat bilan namoyon
boMadi. Elektr zaryadiga ega bo' Igan zarralarda katta elektromagnit o'zaro
ta ’sirlar vujudga keladi. M assa va spini nolga teng boMmagan zaryadsiz
zarralar o ‘zaro kuchsiz elektromagnit oczaro ta ’sirda boMadi. Eng kuchsiz
elektromagnit o ‘zaro ta ’sirda neytral, spinsiz zarralar, masalan, neytral
тс
°-mezon boMadi. Zarralardan neytrino elektromagnit ta’sirni sezmaydi.
Elektromagnit kuchlarining ta ’sir doirasida shunday saqlanish qonunlari
borki, bu qonunlar kuchsiz o ‘zaro ta ’sir doirasida buziladi. Elektromagnit
o 6zaro ta ’sirning muhim xususiyati Kulon qonuniga asosan itarilish va
tortilish kuchlarining mavjudligidadir. Shuning uchun yigMndi zaryadi nol
boMgan har qanday sistema qisqa ta ’sir radiusiga ega boMadi. Masalan,
atom lar yoki istalgan ikki j ism orasidagi o czaro ta ’sir kulon kuchlari ta ’sir
radiusi cheksiz boMishiga qaramasdan oczaro ta ’sirlashmaydi.
M ikrodunyoda u yoki bu hodisaning o ‘tish vaqti zarralar «hayotida»
asosiy ko^satkichlardan biri hisoblanadi. Zarralarda boMadigan xarakterli
jarayonlar kuchli o ‘zaro ta ’sir ostid a 10~22-10-23 s ichida yuz bersa,
elektromagnit o ‘zaro ta ’sir ostida 10~16-10~17 s ichida yuz beradi. Bundan
241
ham sekinroq (~10-10 s dan o‘nlab minutgacha) jarayonlar zarralaming
kuchsiz o4zaro ta’siri ostida o4tadi. Kuchsiz o4zaro ta’sir kuchli o4zaro
ta’sirga nisbatan 1014 marta zaifroqdir. Lekin juda kichik masofalarda
kuchsiz o4zaro ta’sir elektromagnit o'zaro ta’sirdek kuch bilan namoyon
boMishi kerak. Kuchsiz o4zaro ta’siming sekin va kuchsiz o‘tishining sababi
uning ta’sir doirasining kichikligidir. Ta’sir doirasining kichikligi oraliq
vektorbozonlar —W ushbuo4zaro ta’sir vositachilarining massalari noldan
farqli va bir necha o4n proton massalariga teng. Qisqacha aytganda,
zarralaming «fotonli» o4zaro ta’siri istalgancha masofalargacha yetsa,
kuchsiz o4zaro ta’simi tashuvchi vositachi zarralaming «makoni» juda
kichik. Xuddi mana shu sohada kuchsiz o4zaro ta’sir elektromagnit o4zaro
ta’sir bilan barobar boMadi, lekin zarralar o'rtasida o4ta kichik (10_I8m)
masofalar juda kam hosil boMadi. Zarralar bir-birining yonidan kuchsiz
Ш
Я
f c
o‘zaro ta ’sir sohasi radiusi л
л dan katta masofalarda o4tish
mwc
ehtimoli kattaroq. Faqat yuqori energiyalardagina ulaming bir-biriga yaqin
kelish ehtimolligi ortadi va kuchsiz oczaro ta’sir intensivligi kuchayadi.
Shunday qilib, kuchsiz o6zaro ta’siming ta’sir radiusi kichikligi uning
haqiqiy kuchini niqoblaydi.
Kuchsiz o‘zaro ta’sirni yaqqol kocz oldimizga keltirish uchun kuchli,
elektromagnit va kuchsiz o‘zaro ta’sirlami birma-bir tabiatda yo4q, deb
faraz qilaylik. Agar kuchli o4zaro ta’sir boMmaganda edi,
n
-mezonlardan
yengilroq zarralarda va ular bilan bogMiq boMgan fizik hodisalarda aytarli
o4zgarishlar boMmasdi. Lekin og4ir zarralar butunlay bo4lmas yoki mutlaqo
boshqa zarralardan iborat boMar edi. Shuning uchun dunyo yaxlit holda
butunlay boshqacha boMardi. Elektromagnit o4zaro ta’sir bo4lmaganida
esa tabiatda
я
-mezonlardan og4ir zarralargina qolar edi. Massasi deyarli
bir xil, lekin faqat zaryadlari bilan farq qiladigan zarralami bir—biridan
endi ajratib boMmas edi (masalan, protonni neytrondan, uchala
n
-mezonni
bir-biridan va h.k.). Atom va undan ham katta masshtablarda (10-10m)
dunyo o4zgarib ketardi. Atom ham, molekula ham, yorugMik ham, jism
ham boMmasdi. Biroq kuchsiz o4zaro ta’sir boMmasa, zarralardan faqat
neytrino bo4lmaydi, xolos. Qolganlari aytarli o4zgarmaydi. Yadrolar,
atomlar, molekulalar, kristallar avvalgidek mavjud boMadi. Barqaror
242
zarralarning soni, binobarin, atom la^
materiyaning tuzilish shakllari ancha 1Л
i
л
•
j
^ .-i
. . .
ft* • .
i
1 1 1 1
.ДУ atom lar d araiasidan tortib
ta sirnmgyo qligiatom lar,m olekulalarjiA 6 , t1 ,.
. .
,
x I- T
•
1
i - i i i
i
• A|
т о
р bo ladi. Kuchsiz o ‘zaro
aytarh о zgarishga olib kelmas edi. Aks
,J
...
л
.
,
..
i
j.
i •
c
^ > • •
.
sm lartuzilishinuqtainazandan
bo lardi. Kuchsiz о zaro ta sirnmgmavjudU. t
,
• j
i-x
. , .
* i * i r*
i • *i
j.lxincha, dunyo juda turli-tuman
ba zi tuzilish formalanm barqaror qiladi. i
..
,
, . , ,
1
-
1 1
* ligiba zi bir zarra vaiismlarning
ta sir ко proq zarralarning parchalam s v X,
,
6
r ^
Л Shunday qilib, kuchsiz о zaro
Masalan, / / -mezonlar zaryadli ;r-m e z o n % ;
Download Do'stlaringiz bilan baham: |
