Zarralar fizikasi


bet192/233
Sana30.01.2022
Hajmi
#419300
1   ...   188   189   190   191   192   193   194   195   ...   233
Bog'liq
Atom yadrosi va zarralar fizikasi. Муминов

1
/
N
К
\
1
\
ejj
la
U t
/
/
N
\
\
/
/
\
Г -
\
4
v
/
f J’lft
Fol
oeffek
/
s
.....
4 ^
___
/
4
**s
%
S
0,1
0,2
0,5
1
2
5
10
20
50
100
200
1000
ШШ
6.10-rasm.
Shunday qilib, yuqoridagi uch jarayonning to'la kesimi:

 
#
4
.
33
)
bu yerda 
crf ~ Z5/E7/2 — 
kichik energiyalarda 
cr f ~
Z5/Ey -
katta 
energiyalarda, Kichik energiyalar (E y < Ej) sohasida fotoeffekt, oraliq energiya
E{
 
sohasida Kompton effekti, yuqori energiya E y > E2
sohasida elektron-pozitron juftining hosil bo‘lishi asosiy rol o‘ynaydi. Ej 
va E2 energiya chegaralari turli muhitlar uchun har hil qiymatga ega boMadi. 
Masalan, alyuminiy uchun Ej = 0,05 vaE 2 = 15 MeV, qo‘rg‘oshin uchun 
esa Ej = 0,5 va E2 = 5 MeV va h.k.
6.10-rasmdaqo6rgcoshin uchun fotoeffekt, Kompton effekti va elektron- 
pozitron juftining hosil bo‘lish kesimining gamma-kvant energiyasiga 
bogMiq ravishda o‘zgarish egri chiziqlari ko‘rsatilgan.
235


Nazorat savollari:
1
. Zaryadli zarralaming moddalar bilan ta’sirlashuv turlarini ayting.
2.
Ionizatsiya energiya yo‘qotish qanday kuch ta’sirida amalga ortadi ?
3.
Solishtirma ionizatsiya energiya yo‘qotishning tushuvchi zarra 
zaryadi, massasi, tezligi va muhit xususiyatlariga bogMiqmi?
4.
Bor formulasi va bog‘liqlik tomonlarini aytib bering.
5. Ionizatsiya energiya y o ‘qotishning energiyaga b o g ‘liqligi 
(relyativistik tuzatmalar) qanday ifodalanadi?
6. Radiatsion energiya yo‘qotishning zarra va muhit kattaliklariga 
(zatyad, massa, tezlik, zichlik) bog‘liqligini tushuntiring.
7. Radiatsion uzunlik, kritik energiya nima?
8. Vavilov-Cherenkov nurlanishi xususiyatlari boshqa nurlanishlardan 
qanday farq qiladi?
9. Vavilov-Cherenkov nurlanish sharti va bogMiqlik tom onlari, 
qoMlanilishini tushuntirib bering.
10. Gamma-kvantlaming muhit bilan ta’sirlashuv qanday turlardan 
iborat?
11. Qaysi ta ’sirlashuvga k o ‘ra, gam m a-kvantlar m u hit bilan 
ta’sirlashadi?
12.
G am m a-kvantlarning m uhitda yutilish form ulasi, yutilish 
koeffitsientlari, oMchov birliklari, fizik ma’nosini aytib bering.
13.
Fotoeffekt hodisasi, fotoeffekt hodisasining bogMiqlik tomonlari 
(foton energiyasiga, muhit zaryadiga, elektronning bogManish eneriyasiga 
va h.k.)ni tushuntirib bering.
14.
Oje elektron qanday vujudga keladi?
15. Kompton effekti va uning bogMiqlik tomonlari nimalardan iborat?
16.
Nima uchun Kompton sochilishini fotonning toMqin nazariyasi 
asosida tushuntirib boMmaydi?
17. Kompton effekt kesimi, teskari Kompton effekti va uning muhim 
tomonlari nimalardan iborat?
18. Elektron-pozitron jufti hosil boMish shartlari va usullarini aytib 
bering.
19. Gamma-kvantlarning toMa yutilish koeffitsienti va uning bogMiqlik 
tomonlarini tushuntiring.
236


VII BOB. ELEMENTAR ZARRALAR
Elementar zarralar fizikasi fizika fanlari ichida, jumladan, yadro fizika 
kursining tarixan eng so ‘nggi yillarida tarkib topgan bo‘limlaridan 
hisoblanadi. Hozirgi vaqtda fizikaning, yadro fizikasining boshqa 
bo‘limlardan fundamental qonuniyatlar o‘rganilgan bo‘lsa, elementar 
zarralar fizikasida bu muammolar to ‘la hal etilmagan.
Elementar zarralar tushunchasi o‘zi murakkabdir. Dastlab bu tushuncha 
tarkibiga boshqa zarralar kirmagan, ichki strukturaga ega bo‘lmagan sodda 
tuzilgan zarralar uchun qo‘llanilgan. Lekin, fanning rivojlanishi bilan 
elementar deb hisoblangan zarralar murakkab tuzilishga ega ekanligi 
ma’lum bo‘lib, ko‘p zarralar elementar emasligi aniqlandi. Shunday qilib, 
elementarlik tushunchasi fan taraqqiyoti bilan o‘zgarib kelmoqda. Yaqin 
vaqtlargacha (proton, neytron, p-m ezonlarni) Koinotni tashkil etgan 
m ateriyaning bo‘linm as b o shlang‘ich elenm entlari, y a ’ni dunyo 
tuzilishining eng kichik «g‘ishtchalari» deb hisoblanib kelgan edi. Ammo 
mikrodunyo tuzilishining elementar zarralari ustidan hozirgi zamon 
tadqiqotlari ulaming ma’lum sharoitlarda bir-biriga aylanishini aniqladi.
Masalan, proton yadro tarkibida neytronga p —» n + p ++ 
v
va, aksincha,
neytron protonga n —» p # p + v aylanishi mumkin. Lekin, bundan
proton-neytron, pozitron va neytrinodan, neytron esa proton, elektron, 
antineytrinodan tashkil topgan degan m a’no kelib chiqmaydi.
Hozirgi vaqtda yuzlab zarralar aniqlandi, bu zarralar tarixan nomlanishi 
bo‘yicha elem entar z a rra la r deb ataladi. Bu zarralardan qaysilari haqiqiy 
elementar zarralar ekanligini aniqlash qiyin. Lekin haqiqiy elementar 
zarralar yoki fundamental zarralar mavjud deb qaraladi, uni aniqlash 
muammosi kun tartibidan olingan emas.
Hozirgi vaqtda elektron, myuon, taon, ularning antizarralari va 
neytrinolari, kvarklar, fotonlar, oraliq W*, Z° bozonlar haqiqiy elementar 
zarralar deb hisoblanadi.
Elementar zarralar kashf etilishining tarixiy davrlariga nazar tashlasak, 
1930 — 1935-yillarda atom nazariyasi asosan tugallangan edi. Oddiy 
holatdagi moddaning deyarli hamma xossalari musbat zaryadli yadro 
atrofida harakat qiluvchi manfiy zaryadli elektronlar deb qarab, matematik
237


yo‘l bilan keltirib chiqarilishi mumkin edi. Bu davrga kelib, elementar 
zarralardan elektronni 1895-yilda ingliz fizigi J.J.Tomson katod nurlarini 
o‘rganishda kashf etdi.
1919-yilda Rezerford hamma yadrolar tarkibiga kiruvchi protonni, 1932- 
yilda J. Chadvik massasi proton massasiga yaqin neytral zarra - neytronni 
kashf etdi. Elektromagnit maydon kvanti foton tushunchasini birinchi 
marotoba fizika faniga M. Plank va A. Eynshteyn ishlari asosida kiritdi. 
A. Kompton ishlari asosida esa foton elementar zarralar qatoriga kiritildi. 
Foton elektromagnit maydon kvant bo‘libgina qolmay, elektromagnit 
ta’simi tashuvchi vositachi «zarradir». Fotonni zarraga o‘xshatish mumkin.
Chunki ular xuddi zarralardek o ‘z impulsiga 

Download

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   188   189   190   191   192   193   194   195   ...   233




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish