Yadroning ichki sirlarini o‘rganish uchun yuqori energiyali tezlatkichlar
qurila boshlandi. Shu maqsadda Van-de-Graf tomonidan
elektrostatik
generator E.Lourens tomonidan esa siklotron yaratildi.
1932-yilda D.Chedvik (1891-1974) zaryadsiz, massasi protonnikiga
yaqin boigan
mn
= 1838,
6me
massali neytral zarra-neytronni kashf etdi.
Neytron kashf etilgach, D.D.Ivanenko va Geyzenberg atom yadrosining
proton-neytron modelini tavsiya etishdi. Bu modelga ko‘ra, atom yadrolari
proton va neytronlardan tashkil topgan deb qaraladi. Hozirgi kungacha ham
shunday tasawur saqlanib kelmoqda.
D.Kokroft va E.Uolton sun’iy tezlashtirilgan protonlar bilan birinchi yadro
reaksiyasini amalga oshirdi. K.Anderson kosmik nurlar tarkibida
pozitron
(e+) ni kashf etdi.
Kosmik nurlar va yadro nurlanishlami o‘rganish uchun Vilson kamerasi
va fotoemulsiya usullari yaratildi.
Yadro tarkibini o'rganish bilan bir vaqtdayadro kuchlarning xususiyatlarini
aniqlashga jiddiy e’tibor qaratildi. LE.Tamm (1895-1971), D.D.Ivanenko
(1907-1981) va keyinchalik 1935-yildayapon olimi X.Yukava yadro kuchlar
oraliq mezon zarralar yordamida amalga oshadi deb qarab, o‘zlarining mezon
nazariyasini ishlab chiqishdi.
1934-yilda LKyuri va F.Jolio-Kyuri sun’iy radioaktivlik hodisasini, E.Fermi
(3 -yemirilish nazariyasini yaratdi.
1937-yilda K.Anderson va S.Nedermeyer
tomonidan kosmik nurlar
tarkibida
ju
-mezon zarralar mavjudligi ochildi. Bu vaqtga kelib kocplab
elementar zarralar va bu zarralaming bir-birlariga o‘tishliklari o‘rganila
boshlandi.
1939-1945-yillarda og‘ ir yadrolaming neytronlar ta’sirida bo‘linishi, bunda
katta energiya ajralishi aniqlandi, ya’ni yadro zanjir reaksiyalari amalga
oshirildi.
Yadro boiinish nazariyasini 1939-yil Ya.I.Frenkel, N.Bor va J.Uylerlar
tomchi modeliga asosan ishlab chiqishdi. E.Fermi
boshchiligida AQSHda
1942-yil 2-dekabrda atom reaktori ishga tushdi.
1944 - 1945-yillarda V.I.Veksler va E.Mak-Millan zaryadli zarra
tezlatgichlariga avtofazirovka prinsipini ishlab chiqdilar, bu esa o‘z navbatida
tezlatgichlar energiyasini bir necha ocn marta oshirish imkoniyatini berdi.
6
1
946-yildan boshlab ko'plab (betatron, sinxrotron, sinxrofazotron, chiziqli
rc/onans) tezlatgichlar qurila boshlandi.
Tezlatgichlar yaratilishi ko4plab elementar zarralar (mezonlar, adronlar,
glpcron lar, rezonans zarralar) ochilishiga va ularning xususiyatlarini o4rganish,
bundan tashqari, turli yadro reaksiyalarini o4kazish imkoniyatini berdi.
Bu davrga kelib ko‘plab yadro modellari yaratildi.
1954-yil 27-iyunda sobiq SSSRda birinchi atom elektr stansiyasi (AES)
Miyn lushirildi. Bu bilan yadro energiyasidantinchilikmaqsadidafoydalanish
dttvrini boshlab berdi, hozirgi vaqtda yuzlab AESlar ishlab turibdi.
Yadroning ichki energiyalaridan foydalanishning yana bir turi - yengil
yudrolar qo‘shilishi (sintez)
reaksiyalari, ya’ni termoyadro reaksiyasi
hlsoblanadi. Hozirgi vaqtda termoyadro reaksiyasini boshqarish eng aktual
munmmo bo‘lib, bu muammohal etilsa, insoniyatning energiyaga bo'lgan
ohtiyoji to*la qondirilgan bo‘lar edi.
Yadro fizikasi tez rivojlanib borayotgan sohadir. Ayniqsa, keyingi
ylllarda tcxnika taraqqiyoti ko6p yo‘nalishlar bo'yicha ilmiy izlanishlar
olib borish, bu bilan barcha elementlar yadrolarining kvant xususiyatlarini
nniqlash imkoniyatini beradi.
Hozirgi vaqtda yadro fizikasi fani
oldida yadro kuchlar tabiatini,
elem entar zarralar xususiyatlarini ham da term oyadro reaksiyasini
boshqarish kabi eng muhim muammolar turibdi.
Du xil muammolarni hal etishda, yagona nazariyani yaratishdagi
asosiy
qiyinchilik shundan iboratki, yadrodagi nuklonlar orasidagi
o'/.aro ta’sirlashuv kuchlarini bilmaymiz (yadro kuchlari tabiatda eng
kutla kuch, bu kuchdan katta kuchga ega emasmiz, ta ’sirlashuv qisqa
musofada -
R~\
0_13sm, ta ’sirlashuv vaqti / = 10_23s boMganligi uchun).
Ikkinchi tomondan nuklonlar orasidagi ta ’sirlashuvni bilganimizdaham
tu 's irla s h u v q iy m a tin i h is o b la sh u c h u n m a te m a tik h is o b la sh
im koniyatiga
ega em asm iz, chunki yadro k o ‘p nuklonli sistem a.
I lo/.irgi zamon EHM ham ularni hisoblash uchun ojizlik qiladi.
Shuning uchun hozirgi yaratilayotgan nazariyalar tajriba natijalarini
umumlashtirishga asoslangan fenomenologik xususiyatga egadir.
Yadro fizikasi fani hozirgi zam on tezlatkichlari, qayd qiluvchi
dctcktorlar, kameralar, EHMlar, elektron avtomatik qurilmalar yordamida
rivojlanib bormoqda.
7
Yadro fizikasi taraqqiyoti natijalari energetika, geologiya, tibbiyot, avtomatika,
ekologiya kabi ko4plab sohalarda keng qo4llanilmoqda.
Respublikamizda yuqori malakali yetuk
mutaxassislar tayyorlash
muammosini o4quv muassasalarida o4quv ishlari sifatini yaxshilash, ayniqsa/
kerakli o4quv qurollari va adabiyotlar bilan ta’minlash bilan erishish mumkirj.
Shu sababdan ham hozirgi kunda Davlat tilida yozilgan har bir ma’ruza matijii,
o4quv adabiyotlari muhim ahamiyatga egadir.
Atom yadrosi va zarralar fizikasi umumiy fizika kursining eng yosh
boiimlaridan boiib, o4tgan XX asr boshlaridayaratilib shiddat bilan rivojlandi
varivojlanmoqda. Hoziigaeha bakalavrlar o4quv dasturi va Davlat ta’lim standarti
asosida yozilgan adabiyotlar mavjud emas, unga yaqin adabiyotlar juda kam,
xorijiy tillarda yozilganlari esa u yoki bu mavzuga tegishli.
QoMlanmani yozishda mavjud adabiyotlardan tashqari mualliflaming ko4p
yillar davomida Samarqand Davlat universiteti fizika fakultetida «Atom yadrosi
va zarralar fizikasi» kursidan o4qigan ma’ruzalari va ish tajribalaridan ham
foydalanildi.
Qo'llanmani yozishda fizik kattaliklar, ular orasidagi bog'lanishglar,
fizik
ma’nolami tushuntirishga e’tibor qaratildi. Kattaliklami hisoblash formulalari
sodda ixcham holatga keltirildi.
Ushbu qo'llanma birinchi marotaba chop etilayotganligi uchun ba’zi bir
kamchiliklarga egabo‘lishi mumkin. Shuning uchun mualliflar o‘quv qo'llanma
to4g‘risidagi o4z fikr-mulohazalarini bildirgan barcha hamkasblarga oldindan
o4z minnatdorchiligini bildiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
