Zarralar fizikasi

hi
 
ycrda 
‘K
- yadrodagi nuklonlar 
inoincntlari yig'indisining yadro 
limmetriya o‘qidagi proyeksiyasi va W 
- yadroning aylanish momenti.
Yadroning 
simmetriya 
o ‘qi 
yo'nalishida laboratoriya o ‘qiga Q 
nisbatan kvant fluktuatsiyalari 
bo‘ Iganligidan tashqi moment absolyut 
i|iymati jihatidan ichki momentidanhar 
doim kichik bo‘ladi. 
Q
va 
Q0
inomentlar:
1.9-rasm.
Q
2K 2 - 1 ( 1 +
1)
Qo.
( / + l)(2 / + 3) 
Asosiy holat, ya’ni 
I
= ^TboMgan hoi uchun:
1(21 - 1 )
(1.7.5)
Q
Qo
(1.7.6)
( I
+
1)(2/ 
+ 3)
(1,7.5)dan ko‘rinadiki, 7 = 0 ; 1/2 bo'lganda 
Q0 = 0
bo‘lmasa ham, 
Q
= 0 
bo‘ ladi. Buning sababi, yadro simmetriya o‘qi kvant fluktuatsiyalar ta’sirida 
tartibsiz yo‘nalgan bo‘ladi. Natijada koordinatalaming laboratoriya 
sistemasidagi zaryad taqsimoti sferik simmetrik bo‘lib qoladi.
Yadro spini / >1 bo‘lganda 
Q
noldan farqlanadi va 
QIQ0
nisbat 
I =
1 da 
0,1; 
I
= 3/2 da 0,2 ga teng bo‘lib, / > 1 da 1 ga yaqinlashadi.
Tashqi kvadrupol momentlami tajribada o‘lchash uchun magnit dipol 
momentlarini o‘ Ichashdagi usullardan foydalaniladi. Agar 
Q
momentga ega 
bo‘lgan yadro bir jinsli boMmagan elektr maydonga kiritilsa, maydonning 
kvadrupolga ta’sir energiyasi 
dE/dZ Q
ga mutanosib bo‘ladi. Bunday ta’sir 
natijasida atomning o‘tanozik strukturaga ega bo‘ lgan spektrida qo‘shimcha 
chiziqlar hosil qilishi, intervallar qoidasini buzishi mumkin. Shunga ko‘ra, 
Q
moment aniqlanadi.
Yadroning ichki 
Q0
elektr kvadrupol momenti atom energetik holatlarining 
o‘tanozik strukturasidagi ajralishlarga sabab bo‘la olmaydi. 
Q0
ni o‘lchash
39

---

uchun yadroning kulon uyg4onish hodisasidan foydalaniladi. Bu hodisaning 
mohiyati shundan iboratki, yadro zaryadlangan zarra bilan to4qnashganda 
elektrostatik o4zaro ta’sir hisobiga uyg4ongan holatga octishi mumkin. Agar 
yadroning uyg4onayotgan sathi aylanma bo'lsa, uyg4onish intensivligining 
nazariy va tajribada olingan qiymatlarini taqqoslash asosida 
Q0
ning 
qiymatini topish mumkin. Mazkur jarayonning nokvantaviy ta ’siri 
quyidagicha: uchib kelayotgan zarra, masalan, bir necha 
MeV
lik a-zarra 
yadro chekkasi yaqinidan o4tayotib, shu chekkasidan itaradi va yadroni 
aylantiradi, natijada uyg4ongan aylanma уоЧак holatlari hosil boiadi.
Umuman olganda, yadroning shakli uning ichki kvadrupol momenti 
Q0
ga 
bog4liq. Haqiqatan, sferik simmetrik yadrolarda 
Q
= 0 va 
Q0
ning nolga teng 
bo'lm asligi yadroning nosferik (deformatsiyalangan) shaklga ega 
ekanligidandir. 
Q
ning noldan farqli boMgan yadroning nazariy hisobga to4g4ri 
keladigan va tajribada tasdiqlangan eng oddiy shakli aylanma ellipsoid shaklga 
o4xshaydi. Yadro shaklining deformatsiya parametri 
b
bilan tavsiflanadi:
/ > = -
R