Zarralar fizikasi

Yuqori energiyali elektronlar bilan adron bombardimon etilganda mezonning
h o s il b o l i s h i .
Kvarklarning adronlar ichidan erkin shiip olmasligini tushigitiruvaM
chlM lganda
uning taranglik energiyasi ortgani singari, bir-biridan uzoqlashtirilgan ikki
ш а м амрШ Ж К1Жй агэШЯоп maydon dan yasal- 
gan tor tufayli bir-biri bilan bog‘langan boMadi. Kvarklar orasidagi ma-j 
sofa yanada ortganda torda to‘planuvchi glyuon maydon energiyasi kvark-, 
antikvark juftligini hosil qilishga yetarli boMib,qolsa tor uziladi. Tor uzil- 
gan joyda yangi kvark va antikvark hosil boMadi. Shunday qilib, erkin 
kvarklar hosil boMish o‘miga mezonlar vujudga keladi (7.5-rasm).
В u ho Ini to‘g‘ri magnitni ikkiga boMganimizda, yana ikki qutbli mag­
nit hosil boMishiga o‘xshatish mumkin.
vW m
r » r „
a) 
b) 
d)
7.5-rasm.
■
M a’lumki, nuklonlar o‘rtasidagi kuchli o‘zaro ta’sirni mezonlar orqali 
deb tushuntirilar 1 м ;Е:М Ш эд ш Ю 1 о)1шат-|Ш 4^щЩ га. esa kvarklar
1 е № 8 Ш К и и Ш ) ta’sirlashuv 
И и и и ш М а^
ЬшВДийжК deb qarala-
di. Lepton, foton, oraliq bozonlar o‘zlari bilan rang olib o‘tmaydilar, shun­
ing uchun kuchli ta’sirlashuvda qatnashmaydilar.
266

---

Adron zarralami valentli, tokli kvarklar va atrofida glyuonlar «den- 
gizi» turlicha xushbo6ylik va rangli kvark va antikvarklar qoplab olgan 
deb tasavvur etish mumkin. Valentli kvarklar adronlar tarkibini tashkil 
etishda qatnashsa, tokli kvarklar glyuonlarni yutadi yoki chiqaradi, bu 
bilan kuchli ta’sirlashuvni amalga oshiradi.
Yana aytish mumkinki, virtual kvarklar antikvark glyuonlar bilan bir- 
galikda partonlami tashkil etadi.
Nuklonlar orasidagi o‘zaro ta’sirda birinchi nuklondagi kvark ikk- 
inchisiga, ikkinchi nuklondagi kvark birinchi nuklonga octadi. Natijada 
kvark-antikvark q-q jufti bilan, ya’ni pion bilan almashish yuz beradi.
Adronlar
7.6-rasm.
Kvark modeli elektron-pozitron anniglyatsiyasida hosil boMuvchi adron­
lar oqimini yaxshi tushuntiradi. Yuqori energiyali qarama-qarshi oqimda- 
gi 
e~-e
+ o6zaro to 6qnashganda annigillyatsiyalanib virtual fotonni hosil 
qiladi, bu virtual foton o‘z navbatida kvark-antikvark juftini hosil qiladi. 
Bu hosil bo'lgan kvark-antikvark qarama-qarshi yo‘nalishda bir-biridan 
uzoqlasha boshlagach, ular orasidagi glyuon maydon ortadi. Bu glyuon 
maydon energiyasi hisobiga vakuumdan bir necha qo6shimcha kvark-an- 
tikvark jufti hosil boMadi. Yangi kvark va antikvarklar bir—birlari bilan 
qo‘shilib, pionlami hosil qiladi. Yangi hosil bo'lgan kvark va antikvarklam- 
ing bir jufti boshlangMch fotondan hosil bo6lgan kvark-antikvark jufti bi­
lan qo'shilib, eng yengil U va d kvarklardan tashkil topgan mezonlarni 
hosil etadi. Natijada dastlabki kvark va antikvark yo'nalishidagi ikkita 
qarama-qarshi adronlar oqimi kuzatiladi (7.6-rasm).
Yuqoridagi bayon etilganlar asosida elementar zarralar haqida quy­
idagicha xulosalar chiqarish mumkin:
267

---

1) H aqiqiy elem entar zarralarga leptonlar va kvarklarni aytish m um kin. 
Leptonlarni bevosita qayd qilishlik m um kin. K varklar adronlar tarkibiga 
kiradi;
2) K vark va leptonlar 6 tadan iborat bo‘lib, bunga x u sh b o cy lik deb 
ataladi;
3) Lepton va kvarklar x ushbo'yligi 2 tadan 3 ta bosqichga ega. H ar 
qaysi bosqich yuqori va pastki zarralarga bo‘linadi;
4) Lepton oq, kvarklar uchta rangdan iborat;
5) M ezonlar kvark va antikvark ham da qo‘shim cha rangdan, barion- 
lar-uchta kvark va har xil uch rangdan iborat, shuning uchun adron lep- 
tonga o ‘xshash oq rangda b o ‘ladi.
Shunday qilib, haqiqiy elem entar zarralar 6 ta xushbo‘ylikka ega kvark 
va leptonlar, 3 ta rang va bularning antikvark va antileptonlari boMishi 
kerak (7.3-jadval). B ulardan tashqari, o ‘zaro ta ’sirlashuvni tashuvchilari: 
8 ta glyuon, foton, W*, z°-bozonlar va G-gravitonlar.
7.3-jadval
FUNDAMENTAL
ZARRALAR
Я
LEPTONLAR
KVARKLAR
0 ZARO TA'SIR 
VOS1TACHILARI
u K
в
U в
d R
cRcfJ cB
в Ц
S
b
tR
в
^В
bK bo
к
- m
7
Z
ri.
1 
о
№ ?Z
с
о
=r
sr:
-■ 3
RR
R G
RB
G R G G G B
BR
B G
BB
3 I
s =.
ШВ
! №
-
*
m
K varklar xushbo‘yligi: U - yuqori (up), d - past (down),
s - g 4alati (strange), С - m aftun (charm ed), 
t - haqiqiy (truth), b - g o ‘zal (beauty). 
K varklar rangi: 
R - qizil (red), G - yashil (green), В - k o 4k (blue).
268

---