Agar o’tkazgichga biror q zaryad berilsa, u o’tqazgich sirti bo’yicha taqsimlanadi. Yagonalangan o’tqazgichning potensiali undagi zaryadning miqdoriga proporsional: q c (1) Potensial va zaryad o’rtasidan proporsionallik koeffitsiyenti o’tqazgichning elektr sig’imi deyiladi. c q / (2) Radiusi R ga teng bo’lgan zaryadlangan sharning potensiali quyidagicha: r q dr r q R 0 2 0 4 1 4 1 (3) (3) va (2) dan sig’im (shar uchun): C 4 0 R (4) ga teng. HB - da c=q/ =l K/v =1 f (farada): сгсэ см м в К ф 1 1 9 9 9 10 9 10 1/ 300 3 10 1 1 1 1 mkf=10-6 f, 1 pf=10-12 f=0,9 sm KONDENSAТORLAR. Yagonalangan o’tqazgichning sig’imi kichik. Kichik potensialda ko’p zaryad yig’a oladigan qurilmalar kondensatorlar deyiladi. Kondensator bir-biriga yaqin joylashgan 2 ta o’tqazgich sifatida yasaladi. Bu o’tqazgichlar kondensator qoplamalari deyiladi. Yassi, silindrsimon va sferik kondensatorlar mavjud. Kondensatorning sig’imi: /( ) q 1 2 с (1) Yassi kondensator sig’imini chiqaraylik. S q E 0 0 (2) (2)da potensiallar farqi: S qd Ed 0 1 2 (3) (1) va (3) dan: d S c 0 (4) S-qoplamlar yuzi, d-qoplamalar orasidagi masofa. Gauss sistemasida: d S с 4 (5) Silindrsimon kondensatorning sigimi: 1 2 0 2 / R R In с (6) R1 va R2 - ichki va tashqi qoplamalar radiuslari, 1-qoplamalar uzunligi. Sferik kondensatorning sig’imi: 2 1 1 2 4 0 R R R R с (7) KONDENSAТORLARNI ULASh. Kondensatorlarning ikki xil ulanishi bilan tanishamiz. 8 - chizma 1 2 n q q U + - + - + - С1 С 2 Сn A B q Paralell ulanganda har bir kondensatorning qoplamalari 1 va 2 potensialga ega bo’ladi (8-chizma): k k k q q c ( ) ( ) c 1 2 1 2 (1) (1)ga teng zaryad to’planadi. Agar zaryad batareyaga ulangan kuchlanishga taqsimlasak, batareyaning sig’imini topamiz. k с с (2) Kondensatorlarni ketma-ket ulash quyidagicha q U + - + - + - С1 С2 Сn А В 1 U2 Un q q U 9 – chizma Har bir kondensatordagi kuchlanish: k k U q / c (3) Bu kuchlanishlar yigindisi batareyaga potensiallar ayirmasiga teng: k k k U q / c q 1/ c 1 2 (4) Bu yerdan k 1/ c 1/ c (5) bo’ladi. Kendensatorlar ketma-ket ulanganda sig’imlariga teskari kattaliklar qo’yiladi. Agar kondensatorlar bir xil bo’lib, sig’imlari C1 ga va chegaraviy kuchlanishlari Umax ga teng bo’lsa, ketma-ket ulanganda 1 1 C N с , Umax=N Umax ga teng bo’ladi. ELEKТR MAYDON ENERGIYaSI ZARYaDLANGAN SISТEMASINING ENERGIYaSI. Cheksizlikdan o’tqazgichdagi q1 zaryadni q2 dan g12 masofaga ko’chirishda bajarilgan ish: 12 2 0 1 1 1 1 4 1 r q A q q (1) Хuddi shuningdek, q2 zaryadni cheksizlikdan q1 dan g12 masofaga siljitishda bajarilgan ish: Kondensatorning bir qoplamasidan ikkinchi qoplamasiga q porsiyami ko’chirishda bajarilgan ish: A q(1 2 ) qU (1) dW dA Udq qdq/ c (2) (2) energiyaning differensial orqali ifodasi (2) integrallasak: 2 2 2 2 2 qU cU c q W (3) ELEKТR MAYDONING ENERGIYaSI. Yuqoridagi kondensatorning energiyasi va sig’im formulasidan foydalanib quyidagini hosil qilamiz: Sd d U d СU SU W 2 0 2 0 2 2 2 2 (1) U/d=E ga teng. Sd- ko’paytma maydon egallagan hajmi: V E W 2 2 (2) (2) dan yassi kondensator maydon energiyasining zichligi: 2 2 E W (3) kelib chiqadi. Elektr maydon energiyasi zichligi Gauss sistemasida: Biz biror o ‘tkazgich parchasini zaryadlaganimizda bu zaryadlar Kulon
kuchi ta’siri ostidabir-birlaridan uzoqlashib, o‘tkazgichning sirtidataqsimlanadi.
Ana shu Kulon kuchlarini yengib q zaryadlarni ko£chirish uchun qandaydir
A ish bajariladi. Bu holda zaryad birligiga to £g‘ri kelgan ish miqdori bilan
_ A o £lchanadigan o £tkazgichning sirt potensiali Ф ~ “ mavjud bo£ladi. Zaryad
miqdori q ortgan sayin o£tkazgich potensiali ham orta boradi. Bu hodisani
xarakterlash uchun elektrsig’im degan tushuncha kiritilgan.
Zaryadsiz o £tkazgichning potensiali (p=0 b o £lsa, unga q zaryad
q berilganda uning potensiali dq> >0 gacha ko£tariladi, ^ nisbat bilan
o £tkazgichning potensialini potensial birligiga ko£tarish uchun kerak bo£lgan
elektr miqdorining son qiymatini bilamiz, ana shu kattalikni «elektr sig im »—S deb olingan
