Zarralar fizikasi

P r
= 
E y t
с ega. U 
zarralardek boshqa zarralar bilan to‘qnashadi. Lekin tinch holatdagi
hv
massasi nolga teng. Uning to ‘liq massasi 
Щ ~ ~
ga teng bo‘lib,
С
energiyasi foton harakatiga bog‘liq.
1928-yilda ingliz fizigi P. Dirak elektron harakati tenglamasining 
simmetriyasiga asoslanib, massasi elektronning massasiga teng, lekin 
musbatzaryadli zarra-pozitronning tabiatda mavjud bo‘lishligini nazariy 
yo‘l bilan isbotladi. Bu zarrani 1932-yilda amerikalik fizik K. Anderson 
kosmik nurlar tarkibida mavjud ekanini tajribada kuzatdi.
1935-yilda X. Yukava yadro kuchlar tabiatini tushuntirish uchun mezon 
zarralar bo‘lishligini aytdi. Bu aytilgan zaryadli 
n
-mezonlarni 1947-yilda
S. Pauell va J. Okkialiplar, 1950-yilda R. Berklund neytral 
к
°-mezonni 
kashf etishdi.
1937-yilda K. Anderson va S. Nedermeyerlar 
fi
-mezonni aniqladilar. 
Dastlab 
Ц
-mezonlarni yadro kuchlari vositachisi deb qaraldi, keyinchalik 
bu xulosa noto‘g‘ri ekanligi 
Ц
-mezon elektronga o‘xshash ogMr zarra 
ekanligi m a’lum bo‘ldi. 1975- yilda M. Perl tom onidan elektron 
xususiyatiga o'xshash (lepton, o‘ta og‘ir taon r -mezon topildi).
1930-yildaV. Pauli p -yemirilishda neytrino bo‘lishligini bashorat qildi. 
30-yil o'rtalarida F. Reynes va K. Kouenlar antineytrinoni tajribada
aniqladilar. Hozir uch xil elektron 
v
, myuon 
v
vataon 
v ,
neytrinolar
238

---

mavjud. 1940-yillarga kelib elementar zarralar soni 15 ga yaqinlashdi. 
Bu zarralar yordam ida m ateriyaning atom tuzilishini tushuntirish 
imkoniyatiga erishdi. Atom yadrosini proton-neytronlardan iborat, yadroda 
nuklonlar pionlar almashinuviga ko‘ra, mavjud, neytrino i-yemirilishda 
saqlanish qonunlarini bajarilishini ta’minlaydi deb qaraldi.
1950-yillarga kelib o‘rtacha yashash vaqti г ~ 10~10s boMgan, massalari 
elektrondan ogMr protondan yengil boMgan ko‘plab mezon zarralar — V, 
X ,
0 , r , К aniqlandi. Bu davrda massalari proton massasidan katta
boMgan lyam d a- Л , Ksi - [EH, sigma - X kabi ko‘plab giperonlar 
ham aniqlandi.
196 0 -yillarda te z la tg ic h la r y o rd am id a k o ‘plab an tizarralar, 
g‘alatizarralar, yashash vaqti г ~ 10“24- l O'22 s boMgan o‘taqisqayashovchi 
rezonans zarralar kashf etildi. Hozirgi vaqtda zarralar turi bir necha yuzdan 
otrib ketdi.
Zarralaming yuqori energiyalarda o‘zaro ta’sirlashuvlarida yutilishi, bir- 
biriga almashinishi va yangi zarralar tugMIishi zarralami mana shu 
zarralardan tashkil topgan deyishlik imkoniyatini bermaydi. Shuning uchun 
dunyoning haqiqiy elementar gMshtchalarini aniqlash qiyin boMib,qoldi. 
Elementar zarralami quyidagicha tavsiflash mumkin: birinchidan,