Zardushtiylik dinining paydo bo’lishi

«AVESTO- ZARDUSHTIYLIK DININING MUQADDAS KITOBI
Axuramazdaning rasmiy tus olishiga qadar uning Zardusht orqali vahiy qilingan ilohiy xabarlari Turon va YEron zamini xalqlari orasida asrlar davo-mida turli diniy marosimlar, duolar, madhlar, sura va oyatlar sifatida yiG’ila boshlagan. Bular Zardusht-ning ulimidan keyin muqaddas kitobga tuplangan va bu kitob «Avssto» dsb atalgan (urnatilgan, qat’iy qilib belgilangan qonun-qoidalar)¹.
«Avesto» haqida buyuk olim Abu Rayhon Beruniy-ning «O’tmish xalqlardan qolgan edgorliklar» nomli asarida szib qoldirilgan. Jumladan, bu asardagi quyidagi fikrlar diqqatga sazovordir: «Podshoh Doro ibn Doro xazinasida 12 ming qoramol terisiga tillo bilan bitilgan bir nusxasi bor yedi. Iskandar (A.Makedonskiy) otashxonalarni vayron qilib, ularda xizmat yetuvchilarni uldirgan vaqtda uni kuy-dirib yubordi. SHuning uchun Abistoning beshdan uchi yuqolib kstdi». Binobarin, «Avesto» A.Maksdons-kiyning Osiyoga qilgan harbiy yurishlariga qadar mavjud yedi. «Avesto» A.Makedonskiy hukmronligi t>tagach, miloddan avvalgi 25Oyilda arshohiylar dav-rida yana tiklana boshlangan va yangi matnlar bilan tuldirilgan. Milodning PT asrida yesa sosoniylar podshosi SHopur I davrida kitob holatiga keltiril-gan. «Avssto»ning tiklangan kitoblaridan 3 tasi asl tilida, bittasi yesa pahlaviy tilida tiklangan.
Ulkaning arab bosqinchilari tomonidan istilo yetilishi va Islom dinining tarqalishi natijasida zardushtiylik dini, uning muqaddas kitobi «Aves-to» qattiq ta’qibga olingan. Natijada YEron zardush-tiylaridan bir qismi sharqiy ulkalarga, xususan, Hindistonga kuchib ketib jon saqlaganlar. Ularning avlodlari hozirgi kunda Hindistonning Bombay va Gujarot vshyuyatdarida zardushtiylikni saqlab kelayotirlar. Ular forslar (ba’zi adabietlarda pars-lar) deb ataladi. Ular nafaqat zardushtiylikni, ayni paytda uning muqaddas kitobi «Avesto»ni ham saklab kelmoqdalar. Biroq, «Avesto» to’la saqlanmagan. Uning 21 kitobidan diniy marosimlar uchun yeng za-rur deb hisoblangan, odatda, asosan, diniy jamoa-larda ed olinadigan qismlarigina saqlangan, xo los.

Biz yuqorida «Avestoshshg tiklangan kitoblari haqida qayd yetib o’tgan yedik. Bu tiklangan (4 ta kitob) kitoblarning birinchisi «Vadovdot» (Devlar-ga qarshi qonun) deb ataladi. U 22 bob bulib, asosan Zardusht bilan Axuramazdaning savol-javoblari va muloqotlaridan iborat. Ikkinchi kitob «YOsin» deb ataladi va uning mazmunini asosan Zardushtning xat-lari (nomalari) eki gatlari tashkil yetadi. U 72 «Ha», ya’ni bashoratdan iboratdir. Birinchi bashoratda ta-biat va halolliklar hukmdori, hamma narsani bila-digan va hamma narsaga qodir Axuramazdaning vahiylari haqligiga iymon keltirishga doir duolar mavjuddir.

«Avesto»ning uchinchi kitobi «Visporat» deb nom-langan. U 24 bobdan iborat bulib, olamni bilishga doir pand-nasihatlardan iboratdir. Uni ibodat no-mozlari yigandisi ham deyishadi. U ayni paytda «YOsin»ga qushimcha hisoblanadi.
Turtinchi kitob «Bundaxash» deb atalib, u qadi-miy yeron tilida — pahlaviy tilida -- ezilgan. U xudoni zolim kuchlarga qarshi kurashda uluG’lovchi uziga xos qadimiy qo’shiqlardan iborat, qushiqlari 22 tadir.
«Avesto» haqida yeng muhim manba IX asrga oid «Denkard (Din amallari) asaridir, Unda «Aves-to»ning 21 kitobi to’la ta’riflab berilgan. Bu ta’~ riflar: savobli ishlar yuriqnomasi; diniy maro-simlar va rasm-rusumlar qoidasi; zardushtiylik ta’-limoti asoslari; dunyoning Axuramazda tomonidan yaratilishi; oxirat kuni va undagi hisob-kitob; fala-kiet; ijtimoiy-huquqiy qonun-qoidalar; Zardusht-ning tuG’shshshi va bolaligi; haq yulini tutish; jami-yat a’zolarining haq-huquqlari; devlar, jinlar kabi yovuz kuchlarga qarshi uqiladigan duolar, amallar va boshqalardan iboratdir.
Zardushtiylik dini haqida ingliz olimi Dj. Bu-ger, frantsuz olimi ADyupperon juda qimmatli ma’-lumotlar koddirgan. Masalan, A.Dyupperon 1755 yil-da Hindistonga ilmiy safar qilib, u erdagi zardush-tiylar orasida 3 yil yashagan, ularning ibodatlari, urf-odatlarini yaxshi o’rgangan va «Avesto»ni fran-tsuz tiliga tarjima qilgan. 3 jildlik tarjima 1771 yilda nashr yetilgan. Ayni paytda shuni ham ta’kid-lash joizki, olimlarimizning fikricha, «Avesto» G’arbiy Evropa, YEron va Hiqdiston tillari orqali bizga etib kelgani uchun undagi nomlar, terminlar aksariyat hollarda asliga to’G’ri kelmaydi. «Aves-to»dagi turkona jihatlar kam qolgan.