Zamonaviy moliya

hisob-kitob pul birligi (unit of account), to‘lov muddati (maturity) va kredit
kelishuvi shartlarining qarz oluvchi tomonidan bajarilmaslik riski, yoki defolt
riskidir (default risk). Ushbu omillarning har birini batafsilroq ko‘rib chiqamiz.
• Hisob-kitob pul birligi to‘lovlar amalga oshiriluvchi pul birligini o‘z ichiga
oladi. Hisob-kitob birligi bo‘lib, qoidaga ko‘ra, u yoki bu mamlakatning valyutasi
hisoblanadi: dollar, yevro, frank, funt, rubl, so‘m, peso va hokazolar. Ba’zida birlik
sifatida qandaydir bir tovar qo‘llaniladi, masalan, oltin, kumush yoki tovar va
xizmatlarning standart «savati». Foiz stavkasi hisob-kitob pul birligiga bog‘liq
holda o‘zgaradi.
• Qayd qilingan daromadga ega bo‘lgan vosita bo‘yicha to‘lov muddati – bu
davomiyligida jami olingan summani to‘lash lozim bo‘lgan vaqt. Qisqa muddatli
instrument (vosita)lar bo‘yicha foiz stavkasi, uzoq muddat-lilarining foiz
stavkasidan yuqori, past yoki teng bo‘lishi mumkin.
• To‘lanmaslik riski qayd qilingan daromadga ega instrument (vosita)
bo‘yicha qarzning asosiy summasi yoki foizning qandaydir bir qismi qarz oluvchi
tomonidan to‘lanmaslik ehtimolini o‘z ichiga oladi. Bu riskning darajasi qanchalik
baland bo‘lsa, qarz oluvchi o‘z investorlariga uning qimmatli qog‘ozlarini sotib
olishga rozilik bildirishlari uchun shunchalik yuqori foiz stavkasini va’da qilishi
lozim.

23. 
    Riskli aktivlarning daromadlilik stavkasi
    

Foiz stavkalari qimmatli qog‘ozlar egasi oldida emitentning shartno-maviy
javobgarligi hisoblanib, belgilangan daromadli instrument (vosi-ta)lar bo‘yicha
va’da qilingan daromadlilik stavkasini ifodalaydi. Biroq, hamma aktivlarga ham
ma’lum bir daromadlilik stavkasi xos emas. Misol uchun, agar Siz ko‘chmas
mulkka, aksiyalar va san’at asarlariga kapitalni investitsiya qilayotgan bo‘lsangiz,
kelajakda Sizga hech qanday to‘lovlar kafolatlanmaydi. Endi, keling, shu turdagi
riskli aktivlar bo‘yicha daro-madlilik stavkasi qanday o‘lchanishini ko‘rib
chiqaylik.
Agar Siz qandaydir ulushbay qimmatli qog‘ozlarga, misol uchun oddiy
aksiyalarga mablag‘ingizni investitsiya qilgan bo‘lsangiz, Sizning qo‘ygan
kapitalingizga daromad (return) ikki manbadan tushadi. Birinchisi — mazkur
qimmatli qog‘ozlar emitent-firmasi aksionerlarga pul ko‘rinishida to‘laydigan
dividendlar. Mazkur dividend to‘lovlari shartnomada kelti-rilmaydi va shunga
ko‘ra, ularni foizli to‘lovlar deb bo‘lmaydi. Divi-dendlar firma direktorlar
kengashining ixtiyoriga ko‘ra to‘lanadi.
Aksiyador aksiyalarga egalik qilgan vaqt mobaynida aksiya bozor kur-sining
o‘sishi aksiya egasi tomonidan kiritilgan kapitalning ikkinchi daromad manbai
hisoblanadi. Mazkur turdagi daromadni kapitalning o‘sishi deb aytiladi (capital
gain). Agar aksiya egasi kursning tushishi tufayli zarar ko‘rayotgan bo‘lsa, bu
narsa kapitalning yo‘qotilishi (capital loss) deyiladi. Qo‘yilgan kapital
daromadini aniqlash uchun aksiyalarga egalik qilish davomiyligi bir kundan bir
necha o‘n yillikkacha bo‘lishi mumkin.
Investitsiya qilingan kapitalning daromadlilik darajasini hisoblab ko‘rish
uchun, faraz qilaylik, Siz aksiyalarni (bir donasini 10,0 ming so‘mdan) sotib
oldingiz. Bir kundan keyin mazkur aksiyalarning kursi 10,1 ming so‘mga o‘sdi va
Siz ularni sotdingiz. Bir kunda Sizning qo‘yilgan kapital daromadlilik stavkangiz
1%ni tashkil etadi — bir dona aksiyaga kapitalning o‘sish ko‘rsatkichi (100
so‘m)ning sotib olingan aksiya narxiga (10,0 ming so‘m) nisbati.
Endi tasavvur qiling, Siz sotib olingan aksiyalarga bir yil davomida egalik
qilmoqdasiz. Yil oxirida aksiyalar bo‘yicha bir aksiyaga 500 so‘m miqdoridagi
dividend to‘landi va aksiyaning bahosi 10,5 ming so‘m bo‘ldi. Shunday qilib, bir
yillik qo‘yilgan kapital daromadliligi (Kd), quyi-dagini tashkil etdi: