A.Smitning bozor xo’jaligi mexanizmining takomil-lashganligi va
iqtisodiyotning o’zini-o’zi tartiblashi to’g’risidagi tezisiga va «sof
iqtisodiy fan» ga amal qilsalar,
institutsio-nalistlar esa moddiy omillar
bilan birga iqtisodiyotning harakatlantiruvchi kuchi deb ruxiy,
ma’naviy, huquqiy va boshq omillarni ham hisoblaydilar. Boshqacha
aytganda, institutsiona-lizm o’zi tahlil qiladigan predmet sifatida
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning ham iqtisodiy, ham noiqtisodiy
muammolarni ilgari surdi. Bunda tadqiqot ob’ekti institutlar – birlamchi
yoki ikkilamchi turlarga ajratilmaydi va bir-birlariga qarshi qo’yil-
maydi.
T.Veblen – institutsionalizm asoschisi. Institutsionalizm-ning
vatani AQSh, uning asoschisi
Torsteyn Veblen (1857-1929)
hisoblanadi. Zamonaviy institutsionalizm yo’nalishining
dast-labki
ko’rinishlari T.Veblenning
«Bekorchi sinf» nazariyasi asarida izohlab
berilgan.
Mazkur kitob muallifining fikriga ko’ra, iqtisodiy naza-riya bilan
iqtisodiy reallik o’rtasida juda katta uzilish mavjud. Birinchisi,
garmoniyaga (muvozanatga) asoslanadi, ikkinchisida uzluksiz
evolyutsiya sodir bo’ladi, yashash uchun keskin kurash ketadi.
Buyumning foydaliligi va unga erishishning qiyin va mushkul-ligini
doimo taqqoslab boruvchi «iqtisodiy odam»
modeli shak-shubxasiz
eskirdi. Haqiqatda esa insonning xatti-harakati juda ko’p omillarga
ko’pincha ichki qarama-qarshiliklarga bog’liq. Taqlid qilishga va
raqiblikka bo’lgan tug’ma moyillik bilan birga, uning xatti-harakatiga
an’ana, axloq, urf-odat, shuningdek, obro’ga bo’l-gan intilish juda kuchli
ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun iqtiso-diy
tahlil qilishda har xil
«institutlarni» (ular yuqorida ko’rib chiqildi) hisobga olish zarur.
T.Veblenning fikriga ko’ra, alohida sub’ektlarning xatti- harakatini
emas, balki kasaba uyushmalarining, siyosiy partiyalar-ning ish
harakatini o’rganish kerak. Iqtisodiy nazariya bilan iqtisodiy
sub’ektlarning asosiy unsurlari (er egalari, ishchilar, kapitalistlar va
injener - texnik ishchilar) o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni aniqlash
muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiyotda ular-ning roli har xildir.
Bozor xo’jaligi amal qilishining dastlabki bosqichida hoki-miyat
va mulk tadbirkorlar qo’lida bo’ladi. Oldin yagona bo’lgan
bu sinf
keyinchalik kapital egalariga va ishlab chiqarishni tashkil etuvchilarga
ajraladi. Kapital egalarini faqat o’z kapitallariga keladigan foyda
qiziqtiradi, ular o’z kapitallarini ishlab chiqa-rishga qo’ymaydilar, balki
faqatgina kreditga beradilar. Ular-ning daromad manbai bo’lib real
46
sektor emas, balki moliya soha-sida aylanib turuvchi qimmatli qog’ozlar
hisoblanadi. Bu ma’noda kapital egalari
bekorchi sinfni tashkil etadi.
Ishchilar, shuning-dek, ishlab chiqarishni tashkil etuvchilar va texnik
mutaxassislar
unumli sinf hisoblanadilar, ular o’z kapitallariga ega emas
va be-korchi sinf kreditga qo’ygan vositalardan
foydalanib ish yurita-
dilar.
Bekorchi sinfning hukmronlik mavqei butun bir iqtisodiyot-ning
amal qilishida kredit rolining haddan tashqari oshib keti-shiga olib
keladi. Kapitalning anchagina qismi chayqovchilik maq-sadlarga
foydalaniladi va ishlab chiqarishni rivojlantirishga yo’naltirilmaydi.
Kredit inflyatsiyasi vujudga keladi, uning orqa-sidan ssudani zudlik
bilan qoplash talabi zarurligi kelib chiqa-di. Natijada ommaviy
bankrotlik va turg’unlik yuzaga chiqadi, ular o’zining davom etishi
muddati bo’yicha iqtisodiy yuksalish davri-dan ancha ortib ketadi.
Bekorchi sinf bilan unumli sinf o’rtasidagi
antagonizmning
echilishi shunga olib keladiki, hokimiyat texnokratlar qo’liga o’tadi.
Kapitalga bo’lgan mulkchilik aktsionerlik shaklini oladi va shu bilan
xususiy mulk bo’lishdan to’xtaydi.
Institutsionalizmdagi rahnamolar. Institutsionalizm yo’na-lishiga yangi
hayot bag’ishlagan Amerika iqtisodchilari
Jon Kommons (1862-1945) va
Do'stlaringiz bilan baham: