Zamonaviy iqtisodiy

3. 
 Ishlab chiqarish omillari nisbati nazariyasi 
 
Qiyosli ustunlik nazariyasining zamonaviy turlanishi (ko’rinishi) 
shved iqtisodchilari  Eli Xeksher (1879-1952) va Bertil Olin (1899-
1979)  ishlab chiqqan ishlab chiqarish omillari nisbati nazariyasi 
hisoblanadi. 
D.Rikardo ishlab chiqarish xarajatlaridagi farqlarni tabiiy va 
geografik sharoitlar tufayli kelib chiqadigan farqlar bilan aniqlanishi 
nuqtai nazaridan ko’rib chiqqan. Bu printsip umuman to’g’ri, lekin etarli 
emas. Jahon bozorida faqat neft, paxta, apelsin bilan savdo qilinmaydi. 
Tashqi  savdo ayirboshlanishida ishlab chiqarish sanoati tovarlari va 
xizmatlarning hissasi tobora ortib borayapti. Bu mahsulotlarni ishlab 
chiqarish va sotishda, jahon narxining shakllanishida tabiiy sharoitlardan 
ko’ra boshqa omillar ko’proq rol o’ynaydi. 
Masalan, Shvetsiya tashqi bozorga murakkab sanoat mahsulotlarini 
– avtomobillar va rolikli podshipniklarni, tog’-kon uskunalari va 
dengizda ishlatiladigan motorlarni – etkazib berish bilan samarali savdo 
qiladi. Ko’p sohalarda raqobat ustunligini qo’lda ushlab turgan aynan 
shu mamlakatda tashqi savdo nazariyasining yaratilishi bejiz emas. 
Mazkur nazariya texnologiyasi deyarli bir xil bo’lgan savdo qilayotgan 
mamlakatlar ishlab chiqarish omillari (kapital, ishchi kuchi, er) bilan bir 
xil darajada ta’minlanmaganligiga asoslanadi. 
Qiyosli xarajatlar kontseptsiyasiga asoslangan holda, shved 
iqtisodchilari Xeksher va Olin bunday xarajatlar asosida nima yotishini 
tushuntirib berishga harakat qildi. Ular, savdo qilayotgan mamlakatlarda 
ishlab chiqarish omillari kombinatsiyasi umuman o’xshash bo’lgan 
sharoitda xarajatlar darajasidagi farq asosan ularning ishlab chiqarish 
omillari bilan ta’minlanligiga bog’liq, deb xulosa qiladi. 
Xeksher-Olin tadqiqotida tashqi savdoda xarajatlari nafaqat tabiiy 
sharoitlardagi farq bilan, balki savdo ishtirokchilari ta’minlangan har xil 
 
86

---

omillar narxi bilan ham aniqlanadi. Bir xil omillar ortiqcha, boshqa bir 
omillar etishmaydi. Bir turdagi omillarning narxi nisbatan yuqori, 
boshqa turdagi omillarning – nisbatan past. Omillarning narxi ularning 
kamyobligi bilan aniqlanadi: odatda, tanqis omillar – qimmat, ortiqcha 
omillar  - arzon. Agar mamlakatda qandaydir bir omil boshqa omillarga 
nisbatan ortiqcha bo’lsa, masalan, arzon ishchi kuchi ko’p bo’lsa, unda 
bu mamlakat mehnat talab mahsulotlarni (to’qimachilik, kiyim-kechak 
va b.) ishlab chiqarishga va ularning savdosiga ixtisoslashadi. Agar 
mamlakatda kapital ortiqcha bo’lsa, unda bu mamlakatga kapital 
sig’imli mahsulotlarni (mashinalar, asbob-uskunalar) eksport qilish 
foydali. 
Masalan, arzon ishchi kuchiga ega bo’lgan Janubiy Koreya mehnat 
talab mahsulotlarni (kiyim-kechak, avtomabil, kundalik turmush elektr 
asboblarini) eksport qiladi: xitoyga kiyim-kechak, to’qimachilik 
mahsulotlarini eksport qilish qo’l keladi. Shvetsiya po’lati va metall 
mahsulotlarining raqobatdagi ustunligi shundaki, mamlakatda qazib 
olinadigan temir rudasi yuqori sifatli po’lat eritish xususiyatiga ega. 
Demak, Xeksher-Olinning tashqi savdo modeli asosida 
xarajatlarning tuzilishi, ortiqcha ishlab chiqarish omillarining past narxi 
yotadi. Mamlakat ortiqcha ishlab chiqarish omillaridan intensiv 
foydalanib ishlab chiqariladigan mahsulotlarni eksport qiladi, ishlab 
chiqarish omillari tanqis bo’lgan tovarlarni esa import qiladi.