Zamonaviy iqtisodiy

1. 
Mutlaq ustunlik nazariyasi 
 
Adam Smit  turli mamlakatlarda tovarlarni ishlab chiqarishda 
mutlaq xarajatlardagi farq xalqaro savdo rivojlanishining asosini tashkil 
etadi degan tezisni asoslab berdi. Unga ko’ra, ba’zi mamlakatlar boshqa 
mamlakatlarga nisbatan tovarlarni kam xarajat sarflab, samarali ishlab 
chiqaradi. Boshqacha qilib aytganda, ushbu mamlakatlar mazkur 
tovarlarni ishlab chiqarishda mutloq ustunlikka ega.  Mutlaq ustunlik 
yuqori mehnat unumdorligida va tovarlarni ishlab chiqarishga ketadigan 
kam xarajatlarda namoyon bo’ladi. 
Savdoni sun’iy ravishda cheklab quyishga A. Smit qarshi chiqdi va 
qaysi mamlakatning mahsuloti arzon bo’lsa o’sha mamlakat bilan savdo 
qilishning avzalligi to’g’risida aytib o’tadi. Masalan, A.Smit qayd qilib 
o’tganidek: “Agar Frantsiyaning vinosi Portugaliya vinosidan yaxshi va 
arzon bo’lsa yoki uning gazlamasi Germaniya gazlamasidan yaxshi 
bo’lsa, unda Buyuk Britaniya uchun o’ziga kerakli chet el vinosi va 
gazlamasini Portugaliya yoki Germaniyadan emas, balki Frantsiyadan 
sotib olish foydali”. Shuningdek, Shotlandiyada uzum etishtirish shart 
emas, chunki u erda vino Portugaliyaga nisbatan 30 barobar qimmat. 
 
83

---

Vino qaerda arzon bo’lsa o’sha erdan sotib olish maqsadga muvofiq. 
A.Smitning asosiy g’oyasi – mutlaq xarajatlar g’oyasidir. Unga 
ko’ra, mutlaq xarajatlari kam bo’lgan mamlakatlardan tovarlarni import 
qilish, ishlab chiqarish xarajatlari past tovarlarni esa (ularni xarid 
qilayotganlarga nisbatan) eksport qilish kerak. 
A.Smitning tasdiqlashicha, har xil sun’iy ta’sir ko’rsatish va 
qarshiliklarga qaramasdan ikki mamlakat o’rtasida savdo aloqalarning 
olib borilishi tabiiy, normal hol hisoblanadi, u doimo foydali, garchi har 
ikkilasi uchun foyda hamisha bir hil bo’lmasa ham. “Har bir aqlli oila 
boshlig’ining qoyidasi shundan iboratki, chetdan sotib olishdan ko’ra, 
uyda tayyorlash qimmatga tushidagan narsalarni uyda tayyorlamaslikka 
harakat qilish. Tikuvchi o’ziga etik tikishga harakat qilmaydi, balki uni 
etikdo’zdan sotib oladi. Etikdo’z o’ziga kiyim tikishga urinmaydi, balki 
tikuvchining xizmatiga murojaat qiladi”. 
A.Smit bo’yicha, bu qoida bir butun mamlakat uchun qo’llanilishi 
kerak. Agar qandaydir bir xorijiy mamlakat bizni muayyan tovar bilan, 
uni o’zimizda ishlab chiqarishga nisbatan ancha arzon narxda 
ta’minlashi mumkin bo’lsa, biz birmuncha ustunlikka ega bo’lgan 
sohalarda ishlatilayotgan  sanoat mehnati mahsulotining ma’lum qismi 
uchun ushbu tovarni undan sotib olish ancha foydali. Aynan shuning 
uchun, mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashuvini tanlashda, 
A.Smit bozorning roliga katta e’tibor bergan bo’lishiga qaramay, u 
ushbu masalani ko’rib chiqishda mamlakatning tabiiy (ob-havo sharoiti, 
ba’zi bir tabiiy resurslarga ega bo’lish va b.) va qo’lga kiritilgan (odatda, 
texnologik ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan) ustunliklarini hisobga 
olishni zarur deb hisoblanadi. Eksport qiluvchi mamlakat qachonki 
mutlaq ustunlikka ega bo’lgan tovarlarni ishlab chiqarishga 
ixtisoslashgan bo’lgandagina tashqi savdodan yuqori foyda ko’rishi 
mumkin. 
Lekin, A.Smitning bu nazariyasida barcha tovarlarni ishlab 
chiqarishda bir yoki bir necha mamlakatlar mutlaq ustunlikka ega bo’lsa, 
bunday vaziyatda qanday bo’ladi degan savol ko’rib chiqilmagan. 
Mazkur nazariya, agar mamlakatlar tovarlarni ishlab chiqarishda hech 
qanday mutlaq ustunlikka ega bo’lmasa, ular xalqaro savdoda 
qatnashishi mumkinmi degan savolga ham javob bermaydi.