Zamonaviy fan va talim tarbiya: muammo, yechim, natija


TA’LIMDA LINGVOKULTUROLOGIK BIRLIKLAR VA  MENTALLIKNI



Download 5,56 Mb.
Pdf ko'rish
bet150/211
Sana31.12.2021
Hajmi5,56 Mb.
#213903
1   ...   146   147   148   149   150   151   152   153   ...   211
Bog'liq
Туплам 27.10

TA’LIMDA LINGVOKULTUROLOGIK BIRLIKLAR VA  MENTALLIKNI 
O‘RGATISHNING AHAMIYATI 
Gulhayo Jo‘rayeva 
NavDPI O‘zbek tili va adabiyoti yo‘nalishi magistranti 
 
XXI asrning boshlariga kelib lingvokulturologiya jahon tilshunosligidagi yetakchi yo‘nalishlardan 
biriga  aylandi.  Lingvokulturologiya  tilda  va  diskursda  o‘z  aksini  topgan  va  mustahkamlangan  xalq 
madaniyatini o‘rganadi. U birinchi navbatda, muayyan madaniyatning mif, afsona, urf-odat, an’ana, udum, 
taomil, ramzlarini tadqiq etadi. Mazkur konseptlar madaniyatga taalluqli bo‘lib, ular tilda maishiy va taomil 
muomalasi shaklida mustahkamlanadi, mentallik va mentalitet kategoriyalarini tashkil etadi. 
Darhaqiqat,  mentallik  –  milliy  xarakterning  intellektual,  ma’naviy  va  iroda  xususiyatlarini  o‘zida 
birlashtiradigan, ona tili kategoriyalari va shakllaridagi dunyoqarashning ko‘rinishi. Mentallikning birligi 
mazkur madaniyatning konsepti hisoblanadi. A. Ya. Gurevichga ko‘ra, mentallik – dunyoni ko‘rish yo‘li, 


 
195 
 
u  g‘oya  bilan  o‘xshamaydi.  “Mentallik  falsafiy,  ilmiy  yoki  estetik  tizimlar  emas,  u  fikr  emotsiyadan 
qismlarga  ajralmagan  jamiyat  tafakkurining  darajasi”. 8  Xalq  mentalligi  tilning  muhim  konseptlarida 
dolzarblashadi. 
 Lingvokulturologik  birliklarda  mentallik  va  mentalitet  xalq  urf-odatlari,  an’analari,  afsonalari, 
aforizmlari, turli bayram va marosimlari, diniy aqidalari, pul birligi, o‘lchov birligi, sanoati, savdosi, fan 
va  texnikasi,  san’ati,  ta’limi,  milliy  taomlari,  me'moriy  obidalari,  milliy  xarakteri    kabilarni  ifodalashga 
xizmat qiladi. Bu borada o`zbek adabiyotida Tog`ay Murod asarlari salmoqli o‘rin tutadi.  
Tog`ay Murod qissalari sof milliy o‘zbek qissalari. Said Ahmad ta’biri bilan aytganda, Tog`ay Murod 
qissalarida  tasvirlangan  odamlarga  boshqa  xalq  libosini  kiydirsangiz  ham    o‘zbekligi  bilinib  turadi. 
Ularning  xulq-atvori  ham  boshqa  xalqqa  sira  o‘xshamaydi.  Bunday  qahramonlar  yaratish  uchun    adib 
rassomdek  ranglarni  bir-biridan  farq  qiladigan,  bastakordek  tovushlarni  tiniq  eshitadigan  bo‘lishi  kerak. 
Ana  shunday  qobiliyat  bilan  u  o‘zbek  xalqining  mentlitetiga  ko‘zgu  tutadigan  o‘lmas  asar-  “Oydinda 
yurgan odamlar” asarini yozdi. 
“Oydinda yurgan odamlar qissasida o‘zbek millatining,  o‘zbekning tarixiy tarkib topgan tafakkur 
darajasi,  madaniy  salohiyati,  hayot  qonunlarini  tahlil  etish  kuchi,  muayyan  ijtimoiy  sharoitlardagi  aqliy 
qobiliyati, bir so‘z bilan aytganda mentaliteti aks etadi. Mentalitet  (nem. mentalität < lot. mens, mentis – 
aql, idrok) turli masshtablardagi lingvomadaniy jamoalarning psixolingvo-intellektlarini namoyon qiladi. 
Bu  asar  lingvokulturtemalarga  boyligi  bilan  alohida  ajralib  turadi.  Shunga  ko‘ra  uni  alohida 
lingvokulturologik birliklardan tashkil topgan bir qancha predmetlar asosida tasniflash o‘rinlidir: 
Muqobilsiz leksik birliklar. Har qanday til yoki dialektda boshqa 
bir  tilga  bir  so‘z  bilan  tarjima  qilib  bo‘lmaydigan  so‘zlar  mavjud  bo‘ladi.  Bunday  so‘zlarga  
muqobilsiz leksika deyiladi. Muqobilsiz leksika muayyan xalq madaniyatiga xos hodisalarni aks ettiradi. U 
ko‘pincha mahalliy xalqqa xos pul, masofa-uzunlik birliklari, ro‘zg‘or ashyolari, kiyim-kechak, yegulik-
ichkilik  va  h.k.  tushunchalarni  anglatadigan  so‘zlardan  tarkib  topadi.O‘zbek  madaniyatining  belgilarini 
palov, patir, sumalak, halim kabi so‘zlarda ko‘rish mumkin. 
Mifologiyalashtirilgan til birliklari. Bular arxetiplar va mifologemalar, 
udumlar  va rivoyatlar, taomillar  va  urf-odatlar sanaladi.  O‘zbek kundalik  turmushida non  muhim 
ozuqa hisoblanadi. Xalqimiz nonni azaldan hurmat qiladi, hamma narsadan afzal, aziz va muqaddas biladi. 
Ota-  bobolardan  qolib  kelayotgan  udum,  an’anaga  binoan,  hatto  nonni  teskari  tishlamaydilar,  nonning 
ustiga  boshqa  narsalarni  qo‘ymaydilar,  nonni  ustidan  hatlab  o‘tmaydilar,  agar  non  qo‘ldan  yerga  tushib 
ketsa,  darhol  uni  olib,  uch  marta  o‘pib,  peshanalariga  suradilar,  non  ushoqni  dasturxon  ustida  ko‘rsalar 
barmoqni ho‘llab, ushoq ustiga bosib, yeb qo‘yadilar. Nonga hurmat-ehtirom bilan munosabatda bo‘lish 
bolalarga yoshlikdan o‘rgatiladi, ularga nonning ushog‘ini yerdan yig‘ib olish, uni e'zozlash va oyoq osti 
qilmaslik zarurligi uqtiriladi. Biror o‘zbek yo‘lga chiqsa, albatta, o‘zi bilan birga non oladi. Shunga ko‘ra, 
tarkibida  non  komponenti  ishtirok  etgan  non  yemoq,  noni  butun,  noni  yarimta  bo‘ldi,  non  ursin  singari 
frazeologizmlarning asosida non arxetipi hayot, tirikchilik, rizq-ro‘z, to‘kin-sochinlik ramzi sifatida keladi.  
Tilning paremiologik (maqol va matallar) fondi. Tilning paremiologik fondini xalq durdonalaridan 
tuzilgan va uning madaniyatidan mustahkam o‘rin olgan javohir sandig‘i deyish mumkin. Ma’lumki, maqol 
va  matallarni  tilshunoslikda,  xususan,  lingvokulturologiyada  o‘rganish  endi  boshlanmoqda.    Andijonda 
mehmon  kelgan  xonadonga  hurmat  yuzasidan  qo‘shnilar  dasturxon  chiqazishadi.  Shuningdek,  o‘zbek 
xonadonlarida qo‘shnilar o‘rtadagi devorning biror yeridan teshik ochib qo‘yishadi. Bu teshik orqali bir-
birlaridan hol-ahvol so‘rashadi, tansiq ovqat qilganlarida biron idishda shu ovqatdan uzatishadi. Mehmon 
kelar eshikdan, rizqi kelar teshikdan maqoli ana shu odatning ta’siri tufayli yuzaga kelgan. 
Tilning  frazeologik  fondi  xalq  madaniyati  va  mentalitetining  qimmatli  ma’lumotlar  manbayi 
sanaladi.  Frazeologizmlarda  muayyan  xalqning  miflari,  udumlari,  rivoyatlari,  taomillari,  urf-odatlari, 
ma’naviyati, axloqi va h.k. haqidagi tasavvurlari mujassamlashgan bo‘ladi. Masalan, ko‘rpasiga qarab oyoq 
uzatmoq “imkoniyatini hisobga olib ish tutmoq”, tanobini tortmoq “faoliyat doirasini, imkoniyatini cheklab 
qo‘ymoq”,  to‘ydan  ilgari  nog‘ora  qoqmoq  “ro‘yobga  chiqishi  aniq  bo‘lmagan  narsa  haqida  hovliqmalik 
bilan vaqtidan oldin gapirmoq”, to‘nini teskari kiyib olmoq “o‘chakishgan holda qaysarlik qilmoq”, xamir 
uchidan  patir  “katta  ko‘p  narsadan  boshlang‘ich  va  kichik  bir  qism”,  Xo‘ja  ko‘rsinga  “shunchaki 
nomigagina”,  Xizrni  yo‘qlasam  bo‘lar  ekan  “kimnidir  ko‘rish  istagi  qo‘qqisdan  ro‘yobga  chiqqanda 
aytiladigan  ibora”.  Biron  tilning  o‘zigagina  xos  bo‘lgan  hisob  so‘zlari  qolipining  frazeologizmlarga 
ko‘chganini ko‘rish mumkin. 
O‘xshatishlar, ramzlar, stereotiplar. O‘xshatishlar o‘ziga xos obrazli 
                                                             
8
 Z. N. Xudoyberganova. Tarjimaning lingvomadaniy masalalari. T.:2016. B. 27. 


 
196 
 
tafakkur tarzining mahsuli sifatida yuzaga keladi. Shuning uchun ular nutqda hamisha badiiy-estetik 
qimmatga  molik  bo‘ladi,  nutqning  emotsionalekspressivligi,  ifodaliligi,  ta’sirchanligini  ta’minlashga 
xizmat  qiladi.  Ularda  ma’lum  davrda  yashagan  ajdodlarimizning  kechinmalari,  tasavvurlari  muhrlangan 
bo‘ladi. Prof. N. Mahmudov o‘zbek tilidagi o‘xshatishlarni to‘rt unsurga ajratib, ularni o‘xshatish subyekti, 
o‘xshatish  etaloni,  o‘xshatish  asosi  va  o‘xshatishning    shakliy  ko‘rsatkichi  deb  nomlaydi. 
“...O‘xshatishlarning  ikki  turi,  ya’ni:  1)  individual-muallif  o‘xshatishlari  yoki  erkin  o‘xshatishlar  va  2) 
umumxalq  yoki  turg‘un  (doimiy)  o‘xshatishlar  farqlanadi”9.    Masalan,  aksariyat  tillarda  tulki  ayyorlik, 
aldoqchilik,  yolg‘onchilik  ramzi,  etaloni  sifatida  faol  ishlatiladi.  Mazkur  o‘xshatish  etalonlari  milliy 
dunyoqarash,  dunyodagi  hodisalarni  milliy  tasavvurlarga  ko‘ra  taqqoslash,  qiyoslash  natijasida 
shakllangan.  
             Adabiyotlar 
1.Z. N. Xudoyberganova. Tarjimaning lingvomadaniy masalalari. T.:2016. B. 27. 
2.N. Mahmudov. “Tilning mukammal tadqiqi yo`llarini izlab…”//O`zbek tili va adabiyoti. – T.:2012. 
– 5-son. B.3. 
 
 

Download 5,56 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   146   147   148   149   150   151   152   153   ...   211




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish