AMALIY ISH № 3.
ZAMONAVIY AXBOROT TEXNOLOGIYA VOSITALARI BILAN
TANISHISH
Ishning maqsadi. Talabalarda tizimning faoliyat ko‘rsatish qonuniyatlari bo‘yicha amaliy
bilim va ko‘nikmalar hosil qilish.
Masalaning qo‘yilishi. Tizimlarning faoliyat ko‘rsatish qonuniyatlari bilan bog‘liq asosiy
tushunchalar haqida amaliy bilim olish.
Qisqacha nazariy ma’lumotlar
Murakkab tizimlarning qurilishi, faoliyat yuritishi va rivojlanishiga oid umumiy
qonuniyatlar mavjud bo‘lib, ularni beshta guruhga ajratish qabul qilingan:
1-guruhdagi qonuniyatlar (qism va butun orasidagi o‘zaro ta’sir qonuniyatlari): yaxlitlik
(yoki emerjentlik) qonuni; additivlik qonuni, sinergizm qonuni.
2-guruhdagi
qonuniyatlar
(iyerarxik
tarzda
tartiblanganlik
qonuniyatlari):
kommunikativlik qonuni; iyerarxiklik qonuni.
3-guruhdagi qonuniyatlar (tizimni amalga oshiruvchanlik qonuniyatlari): ekvifinallik
qonuni; “muqarrar xilma-xillik” qonuni.
4-guruhdagi qonuniyatlar (tizimni rivojlantirish qonuniyatlari): tarixiylik qonuni; o‘z-
o‘zini tashkillashtirish qonuni.
5-guruhdagi qonuniyatlar (barcha tizimlar uchun umumiy bo‘lgan qonuniyatlar): ko‘p
tizimlilik qonuni; “80/20” qonuni.
1-guruh qonunlari
G1.1. Yaxlitlik qonuni. Tizim boshqa-boshqa vazifalarni bajarishga mo‘ljallangan bir
nechta elementlardan tashkil topgan bo‘lib, bunda tizimning o‘z vazifasi bor va o‘z navbatida har
bir elementning ham o‘z vazifalari bor. Ammo ular birlashib, yaxlit holda bir maqsad sari faoliyat
ko‘rsatadi.
1.1.1) tizimning xossasi uni tashkil etuvchi qismlarning xossalar yig‘indisiga aynan teng
emas, ya’ni
s
Q
Q
,
bu yerda
1
n
i
i
Q
q
1.1.2) tizimning xossasi uni hosil qiluvchi qismlar xossasi bilan funksional bog‘liq (tizim
o‘zining qismlariga bog‘liq holda mavjud bo‘ladi, rivojlanadi hamda faoliyat ko‘rsatadi, bunda
bitta qismning o‘zgarishi qolgan barcha qismlarning o‘zgarishiga, qolaversa, butun tizimning
o‘zgarishiga ham sabab bo‘ladi):
( )
s
i
Q
f q
1.1.3) tizim tarkibiga kirgan elementlar o‘zining tizimdan tashqaridagi, avvaldan mavjud
bo‘lgan xossalarini yo‘qotib, yangi xossalarga ega bo‘ladilar:
(
\
)
s
Q
Q
Q
Q
.
Bu yerda:
s
Q
– tizim xossasi;
Q
– tizimdagi avvaldan mavjud bo‘lgan elementlarning xossalar
to‘plami;
Q
– tizimga kirgan elementlarning bu tizimdan tashqaridagi xossalar to‘plami;
Q
–
yangi elementlarning tizimga kirgandan keyin qabul qilgan xossalar to‘plami.
G1.2. Additivlik qonuni. Bu qonun tizimning o‘zini tutishiga nisbatan teskari holat, ya’ni
birorta qismda yuz bergan o‘zgarish shu qismning o‘zigagina bog‘liq bo‘lib, u butun tizimga ta’sir
etmaydi. Tizimning bu xossasi o‘z navbatida fizik additivlik, alohidalik, jamlanuvchanlik, erklilik
kabu tushunchalar bilan ifodalanadi. Tizimning additivlik qonuni quyidagi tenglikni e’tirof etadi:
1
n
s
i
i
Q
q
G1.3. Sinergizm qonuni. Bu qonun tizimning ba’zi elementlari bir tomonlama, bir
yo‘nalishda faoliyat ko‘rsatgan jarayonda o‘zini namoyon etadi va bu multiplikativ xususiyatni
kasb etadi. Sinergizmning additivlikdan farqi shundaki, tizimning samaradorligini aniqlashda
alohida qismlarning samaradorligi jamlanmaydi, balki ko‘paytiriladi.
2-guruh qonunlari
G2.1. Kommunikativlik qonuni. Bu qonun tizimning o‘zidan yo yuqori turgan, yo quyi
turgan tizim bilan yoki bevosita tashqi muhit bilan aloqa qilishi bilan bog‘liq kommunikatsiyalar
to‘plamini ifodalaydi.
G2.2. Iyerarxiklik qonuni. Iyerarxiklik – tizim qurilishining fundamental qonuni bo‘lib,
bunda tizimning yaxlitlik xossasi iyerarxiyaning har bir pog‘onasida mavjud bo‘ladi.
3-guruh qonunlari
G3.1. Ekvifinallik qonuni. Tizimning vaqtga yoki boshlang‘ich shartlarga bog‘liq
bo‘lmagan holda muayyan bir holatga erishganlik usuli bo‘lib, bu usulda tizimning xususiyati
uning parametrlaridan istisno holatda aniqlanadi.
G3.2. “Muqarrar xilma-xillik” qonuni. Bu qonunni fanga birinchi marta U.R.Eshbi
kiritgan bo‘lib, u ba’zan “taribsizlik” qonuni deb ham yuritiladi. “Muqarrar xilma-xillik”
tushunchasi kibernetika va tizimlar nazariyasining fundamental tushunchalarudan biri sanaladi.
4-guruh qonunlari
G4.1. Tarixiylik qonuni – tizimning ma’lum vaqt davomida rivojlanishi va o‘sishini o‘zida
akslantiradi. Istalgan tizim uchun qayta ishlash, tatbiq etish, ekspluatatsiya qilish va
ekspluatatsiyadan chiqarish bosqichlarini alohida ajratib ko‘rsatish mumkin.
G4.2. O‘z-o‘zini tashkillashtirish qonuni. Tizim tashqi yoki ichki muhit ta’siriga tez mosla-
shuvchi va o‘z strukturasini oson o‘zgartirish qobiliyatiga ega bo‘lgan faol elementlar hisobiga
o‘z-o‘zini qayta tashkillashtirishi mumkin. O‘zini o‘zi qayta tashkillashtirgan tizimlarda
elementlar bilan parallel ravishda yangi xususiyat shakllanadi.
5-guruh qonunlari
G5.1. Ko‘p tizimlilik (полисистемность) qonuni. Shunday elementlar mavjudki, ular bir
vaqtda bir nechta tizimlar uchun umumiy bo‘ladi. Tizimlar esa bu elementlarning “o‘ziniki”
ekanligidan foydalanib, yuqori samaradorlik sari intiladi.
Savol va topshiriqlar:
1. Tizim uchun qism va butun orasidagi o‘zaro ta’sir qonunlari haqida ma’lumot bering.
2. Tizimning qanday xususiyatlari 2-guruhdagi qonuniyatlar orqali ifodalanadi?
3. Ekvifinallik va “muqarrar xilma-xillik” qonunlari mohiyatan nimani ifodalaydi?
4. Tizim uchun tarixiylik qonuni nimani anglatadi?
5. Tizimning iyerarxiklik xususiyati haqida ma’lumot bering.
Adabiyotlar:
1. Красов А.В. Теория информационных процессов и систем. – М.: 2002.
2.
http://www.elitarium.ru/
– Закон эквифинальности.
3.
http://e-educ.ru/
– Общесистемные закономерности.
4.
http://student-learn.ru/
– Закономерности систем.
