Zahiriddin muhammad bobur nomidagi

                                      

dt

dC

v



 

 v – reaksiyaning haqiqiy tezligi  C –konsentratsiya t – vaqt 

Moddalar  reaksiyaga  ekvivalent  miqdorlarda  kirishganligi  sababli,  reaksiya 

tezligi  reaksiyaga kirishuvchi  moddalar  yoki reaksiya  natijasida hosil bo‘layotgan 

moddalardan birortasi konsentratsiyasini vaqtga qarab o‘zgarishi mumkin. 

Qaysi  modda  miqdorini  o‘lchash  oson  bo‘lsa,  reaksiyaning  tezligi  shu 

modda  konsentratsiyasining  o‘zgarishi  bilan  o‘lchanadi.  Lekin  reaksiyaga 

kirishuvchi  moddalarning  konsentratsiyasi  esa,  aksincha,  ko‘payib  boradi. 

Reaksiya  tezligi  (



)  ikkala  holda  o‘lchanganda  ham  musbat  qiymatli  bo‘lishi 

uchun, dastlabki moddalar konsentratsiyasining o‘zgarishi o‘lchanganda 

dt

dC

 oldiga 

manfiy,  reaksiya  mahsulotlari  konsentratsiyasining  o‘zgarishi  o‘lchanganda  esa 

musbat ishorasi qo‘yiladi. Shunday qilib: 

                                      

dt

dC

v





        

 

bo‘ladi. 

Reaksiyaga  kirishuvchi  moddalar  o‘zaro  ta‘sir  etishi  uchun,  ularning 

molekulalari  bir-biri  bilan  to‘qnashishi  kerak.  Lekin,  haqiqatda  molekula  yoki 

atomlar  bir-biri  bilan  to‘qnashmaydi,  balki  ma‘lum  masofagacha  o‘zaro 

yaqinlashadi.  Bu  vaqtda  bir  atomning  elektronlari  boshqa  bir  atomning  elektr 

maydoni ta‘siri doirasida bo‘ladi. Shuning natijasida bir modda ikkinchi moddaga 

o‘tishi,  yangi  moddalar  hosil  bo‘ladi.  Lekin  to‘qnashishlarning  hammasi  ham 

kimyoviy reaksiyalarga olib kelavermaydi. 

---

11 

 

Vaqt  birligi  ichida  yuz  beradigan  to‘qnashuvlarning  soni  to‘qnashuvchi 

zarralarning  konsentratsiyasiga  proporsional.  Bu  massalar  ta‘siri  qonuni  bilan 

ifodalanadi: 

                                

dD

cC

bB

aA







 

Reaksiyaning tezlik massalar ta‘siri qonuniga muvofiq 

                          

   

b

a

B

A

k







   

ko’rinishida yoziladi. 

k-proportsionallik koeffitsenti bo‘lib tezlik konstantasi deb ataladi. 

Agar  reaksiyaga  kirishuvchi  moddalarni  konsentrattsiyalari  birga  teng 

bo‘lsa: 

                                           v=k 

Demak,  tezlik  konstantasi  (k)  reaksiyaga  kirishuvchi  moddalarning 

konsentratsiyalari birga teng bo‘lgandagi reaksiya tezligidir. 

Shu sababli, k-solishtirma tezlik deb ham ataladi. 

Reaksiyalarning  tezligi  kuzatilgan  tezlik  (v)  ning  qiymati  bilan  emas,  balki 

tezlik  konstantasi  (k)  ning  qiymati  bilan  solishtiriladi.  Tezlik  konstantasining 

qiymati  reaksiyaga,  temperaturaga  va  katalizatorlarga  bog‘liq  bo‘lib,  reaksiyaga 

kirishuvchi moddalarning konsentratsiyasiga (parsial bosimiga) bog‘liq bo‘lmaydi. 

Barcha  reaksiyalar  ikki  sinfga  gomogen  va  geterogen  reaksiyalarga 

bo‘linadi.  Agar  reaksiya  birgina  fazada  (gaz  muhitda  yoki  eritmada)  sodir  bo‘lsa 

uni gomogen reaksiya deyiladi. 

Agar  reaksiya  bir  necha  fazada  borsa  (masalan,  gazlar  bilan  qattiq  jismlar 

yoki suyuqliklar reaksiyaga kirishsa) bunga geterogen reaksiya deyiladi. 

Shuningdek  reaksiyalar  ikki  gruppaga  bo‘linadi:  qaytmas  reaksiyalar-

oxirigacha boruvchi reaksiyalar.