Zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti

 

Differensial-diagnostik so‘rov va uni qo‘llash usullari 

O‘quvchilarni hunar ta’limiga munosabati ularning shu tanlagan kasblari faoliyatining har 

xil  turlariga  nisbatan  bo‘lgan  oldindan  shakllangan  moyilliklari  va  qiziqishlariga  mos  kelishiga 

juda kuchli bog‘iliq bo‘ladi. 

Proforiyentatsiya  masalalari  bilan  uzoq  yillar  shug‘ullangan  yetakchi  psixolog  olim  Ye. 

A. Klimov kasblarining bob asosiy tipini farqlaydi: 

- odam-tabiat (qishloq xo‘jaligi, biologiya, zologiya, geologiya va sh.i) 

 

30 

- odam-texnika (mashinasozlik) 

- odam-odam (maishiy xizmat soxasi, savdo, maorif va boshqalar) 

- odam-belgilar sistemasi (operatorlik tipidagi kasblar, transportchilik va boshqalar) 

- odam-badiiy obraz (artislik, tasviriy san’at va boshqa) 

- o‘quvchi faoliyatining u yoki shunga bog‘liq holda kasbga yo‘nalishi bu turini ma’qul ko‘rishni 

???vaganligini???  aniqlash  uchun  Ye.A.Klimos  Diffrentsial-diagnostik  so‘roq  (DDS)ni  ishlab 

chiqqan. Ushbu metodika maktablarda, maktablararo o‘quv ishlab chiqarish kombinatlarida keng 

qo‘llanilgan. Bundan ayniqsa guruhlarga o‘quvchilarni tanlab olishda, ya’ni mehnat ta’limining 

boshlanish  bosqichlarida  (qachonki  xal  kasbni  o‘zgartirish  mumkin  bo‘lgan  davrlarda)  qo‘llash 

yanada maqsadga muvofiq bo‘lgan uslubiyatdir. 

Bu  uslubiyat  qulay,  ixcham  va  uni  bajarish,  natijalarni  qayta  ishlash  o‘quvchilardan  va 

tadqiqotchidan  katta  qiyinchilik  va  ko‘p  vaqt  talab  qilmaydi.  O‘quvchilar  so‘roq  varaqasida 

keltirilgan takliflardan birini tanlashi kerak. Tasdiqlar quyidagilardan iborat. 

 

“Men ma’qul ko‘raman” Differentsial-diagnostik so‘roq. 

Agar  sizga  taklif  etilgan  ikki  imkoniyatdan  faqat  birinigina  tanlashingizga  (ularning  har 

ikkalasining  yoqish  yoki  yoqmasligidan  qat’iy  nazar)  to‘g‘ri  kelgudek  bo‘lsa,  siz  qaysi  birini 

ma’qul ko‘rgan bo‘lardingiz? 

1. a. Xayvonlarga qarash ularni boqish, 

1. b. Mashina, priborlarga xizmat qilish (ularni kuzatib turish, qayd qilish). 

2. a. Bemor kishilarga yordam berish, parvarish qilish,  

2. b. Jadvallar, sxemalar, hisoblash mashinalari uchun dasturlar tuzish. 

3. a. Kitob bezaklari, plakatlar, badiiy otkritkalar, gramplastikalar sifatini kuzatib borish, 

3. b. O‘simliklarning xolatini o‘sishini kuzatish. 

4. a. Materiallarni (yog‘och, gazlama, metall, plastmasa va x.k.) qayta ishlash, 

4. b. Mahsulotlarni iste’molchilarga yetkazish (reklama qilish, sotish). 

5. a. Imiy ommabop kitob, maqolalarni muhokama qilish, 

5. b. Badiiy kitoblarni (p’esa, konsertlarni) muxokama qilish. 

6. a. Biron-bir zotli (porodali) kichik xayvonni boqish, parvarish qilish, 

6.  b.  O‘rtoqlaringiz  (yoki  o‘zingizdan  kichik  bolalar)ni  biron-bir  faoliyati,  mehnat,  o‘qish, 

sportni bajarish uchun shug‘ullanish. 

7. a. Rasm, tasvirlardan nusxalar ko‘chirish (yoki musiqa asboblarini sozlash, tuzatish), 

7.  b.  Biron-bir  yuk  tashuvchi  (ko‘taruvchi  vositalarni)  kran,  traktor,  teplovoz  va  boshqalarni 

boshqarish. 

8. a. Odamlarga (ma’lum berish, xayotdan saboqlar) kerakli ma’lumotlarni berish, tushuntirish, 

8. b. Jadvallar, matnlar, rasmlardan xatolarni qidirib topish va tuzatish. 

9. a. Buyumlar, narsalar (qiyin texnika)ni, uy-joyni ta’mirlash, tuzatish, 

9. b. Jadvallar, matnlar, rasmlardan xatolarni qidirib topish va tuzatish. 

10. a. Xayvonlarni davolash, 

10. b. Hisob-kitob ishlarini bajarish. 

11. a. O‘simliklarni yangi navlarini yaratish, 

11. b. Sanoat mahsulotlari (mashinalar, kiyimlar, uy, oziq-ovqat mahsulotlari va sh.q)ning yangi 

turlarini loyihalashtirish, tuzish. 

12. a. Odamlar o‘rtasidagi nizo, janjallarni xal qilish (ishontirish, tushuntirish, rag‘batlantirish), 

12. b. Chizmalar, sxemalar, jadvallarni o‘rganish (tekshirish, aniqlash, tartibga keltirish). 

13. a. Badiiy xavaskorlik to‘garaklari ishlarini o‘rganish, kuzatish, 

13. b. Mikroblar hayotini o‘rganish, kuzatish. 

14. a. Tibbiyot uskunalarini, apparatlarini ishlatish, ularga xizmat qilish, 

14. b. Odamlarga yaralanganda shikastlanganda, kuyganda va sh.q. tibbiy yordami ko‘rsatish. 

15.  a.  Kuzatilayotgan  xodisalar,  voqealar,  o‘lchanilayotgan  ob’ektlar  va  boshqalar  haqida  aniq 

hisobotlar yozib borish. 

15. b. Voqealar (kuzatilayotgan yoki ular haqida o‘qigan)ni badiiy ifodalash. 

 

31 

16. a. Kasalxonada laboratoriya analizlarini qilish, 

16.  b.  Bemorlarni  qabul  qilish,  ularni  tekshirish,  ular  bilan  suhbatlashish  va  ularni  davolashga 

yo‘llash. 

17. a. Xona devorlarini, detallar sirtini bo‘yash va bezash, 

17. b. Binolarni montaj qilish yoki mashina priborlarini yig‘ish. 

18.  a.  Tengdoshlaringiz  yoki  kichik  yoshdagi  bolalarni  (teatr,  muzeylarga)  madaniy 

sayoxatlarini, ekskursiyalarini va sh. k. tashkil etish, 

18. b. Saxnada o‘ynash, konsertlarda ishtirok etish. 

19. a. Chizmalar bo‘yicha (detallarni, buyumlar, mashina kiymlari)ni tayyorlash, binolar qurish, 

19. b. Chizmachilik bilan shug‘ullanish, chizmalar, kartalardan nusxalar ko‘chirish. 

20. a. O‘simliklar kasalliklari va bog‘, o‘rmon zararkunandalariga qarshi kurashish, 

20. b. Klavishli mashinalarda (yozuv mashinasi, teletayp va boshqalar) ishlash. 

Sinaluvchilarga  (o‘quvchilarga)  quyidagicha  javob  varaqasi  tarqatiladi  va  ularga  u  yoki  bu 

savolning tegishli javobi, harfi to‘g‘risiga “ + “ belgisini qo‘yib javob berishlari lozim. 

 

DDS javoblari uchun blanka 

O‘quvchining familiyasi, ismi ___________________ 

Maktab ________________ sinf _____________ 

Tadqiqot o‘tkazish vaqt _______________________ 

 

№ 

a 

b 

№ 

a 

b 

№ 

a 

b 

№ 

a 

b 

1 

 

 

6 

 

 

11 

 

 

16 

 

 

2 

 

 

7 

 

 

12 

 

 

17 

 

 

3 

 

 

8 

 

 

13 

 

 

18 

 

 

4 

 

 

9 

 

 

14 

 

 

19 

 

 

5 

 

 

10 

 

 

15 

 

 

20 

 

 

 

DDSdan  olingan  natijalar  o‘quvchi  javoblarini  klassifaktsiya  qilish  imkonini  beruvchi quyidagi 

kalit yordamida qayta ishlab chiqiladi. 

Savollar shunday guruhlanganlarki, ularga berilgan javoblar faoliyatining turli soxalarini 

aniqlash  imkonini  beradi,  “Odam-tabiat”  kasblari  (shartli  ravishda-O-T.t,  lab  belgilangan. 

Birinchi  ustunda  berilgan,  ikkinchi  ustunda  –  “Odam-texnika”  (O-T.a),  uchunchi  ustunda  – 

“Odam-odam”  (O-O),  to‘rtinchi  ustunda  “Odam-belgili  sistema”  (O-Bs),  beshinchi  ustunda 

“Odam-badiiy  obraz”  (O-B.o) keltirilgan. U  yoki  bu ustunda ijobiy  (ya’ni kalitga mos kelgan) 

javoblarning ko‘p bo‘lishi o‘quvchining shu kasbga moyilligini bildiradi. 

 

Differentsial-diagnostik so‘roq natijalarini qayta ishlash kaliti. 

 

O-Tt 

O-Ta 

O-O 

O-Bs 

O-Bo 

1a 

1b 

2a 

2b 

3a 

3b 

4a 

4b 

5a 

5b 

6a 

7b 

6b 

9b 

7a 

10a 

9a 

8a 

10b 

8b 

11a 

11b 

12a 

12b 

13a 

13b 

14a 

14b 

15a 

15b 

16a 

17b 

16b 

18a 

17a 

20a 

19b 

19a 

20b 

18b 

 

3.2. Dastlabki tajribalar olib borish va natijalarni tahlil qilish. 

Kasb-hunar  kolleji  o‘quvchilarining  kasbiy  bilimlarini  aniqlash  va  ularning  kasbiy 

ko‘nikmalarini shaklanganlik darajalarini o‘rganish maqsadida Andijon shahar sanoat  transport 

KHK, Andijon pedagogika kolleji va Andijon axborot texnologiyalari KHK o‘quvchilari jami 75 

 

32 

nafar  respondent  ishtirokida  amaliy  tadqiqot  ishlari  olib  borildi.  Tadqiqot  ishlarida  kuzatish, 

savol javob va DDS, metodlaridan foydalanildi. 

Tadqiqot  tartibi.  Olib  borilgan  tajriba  jarayonida  1  bosqich  va  3  bosqich  o‘quvchilari 

ishtirok etdilar. 

IPS  metodi  yordamida  olib  borilgan  tajriblar  natijalari  tahlil  qilinganda  quyidagi 

xulosalar olindi 

 

1-bosqich o‘quvchilari natijalari. 

1-jadval (3.1-1) 

№ 

Savollar tartibi  

Ishtirochilar soni   Kasbiy 

bilimlarga 

egaligi %da 

Kasbiy 

ko‘nimalarning 

shakllanganlik 

darajasi %da. 

1 

Qanday kasbga qiziqasiz? 

75 

60% 

20% 

2 

Tanlagan 

sohangizni 

ihtiyoriy tanlaganmisiz? 

75 

40% 

25% 

3 

Kasbiy bilim deganda nimani 

tushunish mumkin. 

75 

40% 

10% 

4 

Kasbiy  ko‘nikmalarga  ega 

bo‘lish 

deganda 

nimani 

tushunasiz? 

75 

60% 

10% 

5 

Zamonaviy  kasblar  haiqdagi 

tushunchangiz 

75 

80% 

40% 

6 

Kasb tanlash motivi nima. 

75 

40% 

10% 

7 

Kasbiy qiziqishlaringiz  

75 

60% 

20% 

8 

Kasb-hunar  egallash  uchun 

nimalarga 

e’tibor 

berish 

kerak. 

75 

40 

10% 

 

Olingan  natijalarga  ko‘ra  1-bosqich  talabalarida  xali  yetarli  kasbiy  bilimlarga  ega 

emasligi va kasbiy ko‘nikmalarning shakllanganlik darajasi past ekanligini ko‘rsatdi. 

Demak  o‘quvchilardagi  kasbiy  bilim  va  ko‘nikmalarni  shaklantirishda  avvalo  maktab 

ta’limidagi kasbiy bilim berish sohasini takomillashtirish zaruriy hol ekanligi isbotlandi. 

2-xolatda tajriba kasb-hunar kolleji talbalarining 3-bosqichi o‘quvchilarida olib borildi. 

 

IPS natijalari 

2-jadval (3.1-2) 

№ 

Savollar tartibi  

Ishtirokchilar 

soni  

Kasbiy 

bilimlarga 

egaligi %da 

Kasbiy 

ko‘nimalarning 

shakllanganlik 

darajasi %da. 

1 

Qanday kasbga qiziqasiz? 

75 

70% 

30% 

2 

Tanlagan 

sohangizni 

ihtiyoriy tanlaganmisiz? 

75 

80% 

55% 

3 

Kasbiy bilim deganda nimani 

tushunish mumkin. 

75 

50% 

40% 

4 

Kasbiy  ko‘nikmalarga  ega 

bo‘lish 

deganda 

nimani 

tushunasiz? 

75 

70% 

40% 

5 

Zamonaviy  kasblar  haiqdagi 

tushunchangiz 

75 

90% 

50% 

6 

Kasb tanlash motivi nima. 

75 

70% 

30% 

 

33 

7 

Kasbiy qiziqishlaringiz  

75 

80% 

40% 

8 

Kasb-hunar  egallash  uchun 

nimalarga 

e’tibor 

berish 

kerak. 

75 

60% 

30% 

 

Olingan 

natijalarga 

ko‘ra,  3-bosqich  o‘quvchilarida  kasbiy  ko‘nikmalarning 

shakllanganlik  darajasi  o‘sganligi  va  ularda  ma’lum  kasbiy  bilimlarga  eng  bo‘lganligi  uchun 

kasblarning ahamiyatlilik darajasi yuzasidan tushunchalarga ega bo‘lganligi aniqlandi. 

Hulosa  qilib  aytganda  kasbiy  bilimlarni  zarurati  bolani  maktab  davridayoq  berilishi 

ko‘zda  tutilishini  nazarda  tutadigan  bo‘lsak,  o‘quvchilar  kasb-hunar  kollejlariga  kelgandan 

so‘ng,  ularning  boshlang‘ich  tushunchalari  amaliy  va  nazariy  kasbiy  bilimlar  yordamida 

boitilishi  ta’minlanadi  va  ularda  kasbiy  ko‘nikmalar  shakllanishida  samarali  faoliyatni  tashkil 

etish imkoniyati oshadi. 

Keyingi  tajribamizda  o‘quvchilarning  kasbga  layoqatlilik  darajasini  o‘rganish  bo‘yicha 

olib bordik. 

 

Kasbiy ustanovkalarni aniqlash metodikasi savolnomasi 

(I.M.Kondakov metodikasi.) 

Ko‘rsatma:  To‘rtburchak  ichida  berilgan  jumlalarni  diqqat  bilan  (lozim  bo‘lsa  qayta-

qayta) o‘qib chiqing. Har bir topshiriq kasb tanlayotgan yoshlarning ruhiy holatini tavsif etuvchi 

5  ta  jumladan  iborat.  Ularning ba’zilari  sizdagi  vaziyatga  ko‘proq  mos  kelsa,  boshqalari  sizdan 

uzoqroq  yoki  sizni tavsif  etmaydi.  Sizdan mazkur  jumlalarni o‘zingizga  yaqin-uzoqligiga  ko‘ra 

tartiblab chiqish so‘raladi. Ya’ni sizni eng ko‘p xarakterlaydigan jumlaning tartib raqami javob 

varaqasining  1-katakchasiga,  ikkinchi  navbatda  mos  keladigan  jumlaning  tartib  raqami  esa  2-

katakchaga  yozib  qo‘yiladi  va  demak  sizga  nisbatan  eng  “uzoq”  fikr  ifoda  etilgan  jumlaning 

tartib raqami 5-katakchaga kiritiladi. 

Marhamat, boshladik! 

I topshiriq 

1.Kasblar olamini yaxshi bilmayman  

2.Kasb tanlashda o‘tkinchi havaslardan qochishni afzal ko‘raman 

3.O‘zimga mos kasbni to‘g‘ri tanlash uchun ko‘p narsalardan kechishga roziman. 

4.Har qanday kasbning uddasidan chiqa olaman. 

5.Kasb tanlashim haqida menga berilgan har xil maslahatlarni diqqat bilan tinglayman. 

 

II topshiriq 

1.Kasbni to‘g‘ri tanlash uchun yordamga muhtojman. 

2.Har  xil  o‘y-xayollar  bilan  vaqtni  bekor  ketkazmasdan  bo‘lajak  kasbimga  aniq  qadamlar 

qo‘yish zarur deb o‘ylayman. 

3.Nasib qilsa tanlagan kasbim o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. 

4.Kelajakda yuksak malakali mutaxassis bo‘lishimga shubham yo‘q. 

5.Tengdoshlarim qatori biron bir kasb egasi bo‘lsam shu men uchun kifoya. 

 

III topshiriq 

1.Kasb tanlashda qat’iyatli emasman. 

2.Kasbni to‘g‘ri tanlash uchun aniq reja tuzib olishim kerak deb o‘ylayman. 

3.Bo‘lajak kasbimga munosib bo‘lishim uchun ko‘p xislatlarimni o‘zgartirishga tayyorman. 

4.Mendagi xislatlar har qanday kasbga mos keladi. 

5.Mening bo‘lajak kasbim boshqalarni ham bezovtalantirsa o‘zimni bardamroq his etaman. 

 

34 

IV topshiriq 

1.Bo‘lajak  kasbni  tanlashda  nimalarga  (o‘z  imkoniyatlarim,  ota-onam  istagi  va  hokazo) 

asoslanishimni bilmay ikkilanaman. 

2.Turli kasblarga har xil odamlar tomonidan berilgan ijobiy yoki salbiy tavsiflarga ishonaverish 

maqsadga muvofiq emas. 

3.Xudo  hoxlasa  bo‘lajak  kasbim  mening  barcha  imkoniyatlarimni  ro‘yobga  chiqarishimga 

yordam beradi. 

4.Yaxshi mutaxassis bo‘lishim uchun barcha imkoniyatlarim yetarli. 

5.Menimcha  yoshlarning  bo‘lajak  kasblarini  tanlashlari  uchun  odatda  kattalar  yaxshi  sharoit 

yaratib berishmaydi. 

 

V topshiriq 

1.Kasbiy hayotimni nimadan qanday boshlashimni mutlaqo bilmayman. 

2.Bo‘lajak  kasb  allaqachon  tanlangan  bo‘lsa  ham  bu  mavzu  ustida  qayta-qayta  o‘ylab  ko‘rilsa 

zarar qilmaydi. 

3.Tezroq biror joyda ishlab erkinlikka erishishni juda ham hoxlayman. 

4.Kasbiy hayotda o‘zimning munosib o‘rnimni topishimga hech qanday shubham yo‘q. 

5.Kasb tanlashda odamlarning maslahatlariga har xil hayotiy o‘rnaklarga ko‘p e’tibor beraman. 

VI topshiriq 

1.Gohida kasb tanlashda o‘ta beqarorligimdan xafa bo‘lib ketaman. 

2.Kasb tanlash va kasbiy mahorat sirlarini chuqur o‘rganishni juda muhim deb bilaman. 

3.Ba’zan bo‘lajak kasbimning menga ochadigan imkoniyatlarini o‘ylab ko‘nglim yorishib ketadi. 

4.O‘zimdan kechib bo‘lsa ham kasbiy hayotimda uchraydigan har qanday to‘siqni albatta yengib 

o‘taman. 

5.Hozircha “katta bo‘lishga” (ya’ni biron kasb egasi bo‘lishga) intilishni unchalik zarur emas deb 

o‘ylayman. 

VII topshiriq 

1.Omadsizligim tufayli kasb tanlashda ham baxtim chopmaydi deb qo‘rqaman. 

2.Kasb tanlashda kasblarning tashqi “jilo”siga uchishni noto‘g‘ri deb bilaman. 

3.Istiqboli keng bo‘lgan kasbni tanlashda birinchi navbatda qalbim amriga ishonaman. 

4.Men tanlagan kasbim qat’iy bo‘ladi, uni hech qachon o‘zgartirmayman. 

5.Agar atrofdagilar mening biror bir kasbni egalashim ustida qattiq turib olishsa ehtimol ularga 

ko‘nishim mumkin. 

VIII topshiriq 

1.Bo‘lajak kasbim to‘g‘risida aniq bir tasavvurga ega emasman. 

2.Kasb tanlashda hissiyotlarga emas, fikr-mulohazaga tayanishni ma’qul ko‘raman. 

3.Umid qilamanki, bo‘lajak kasbim menga baxt keltiradi. 

4.Kelajakda kasbiy hayotimda favqulodda bir yangilik kiritmoqchiman. 

5.O‘qishni davom ettirish imkoni bo‘lsa edi, ish topishga hech qachon shoshilmagan bo‘lardim. 

3-Jadval (3.2.3) 

Topshi 

riq 

lar  

1  2  3  4  5 

I 

5  4  3  2  1 

II 

2  3  4  5  1 

II 

4  3  5  2  1 

IV 

2  3  4  5  1 

V 

4  3  2  5  1 

VI 

2  3  4  5  1 

VII 

1  4  5  2  1 

 

35 

 

Olingan 

natijalarni 

tahlillariga 

ko‘ra 

o‘quvchilarning  kasbiy  bilim 

ko‘nikma 

va 

malakalarini 

shakllantirish  uchun  maxsus 

psixokoreksion  ishlarni  tashkil 

etish maqsadga muvofiqdir. 

Uchinchi 

bob 

bo‘yicha 

xulosa. 

Kasbiy 

bilimlarni 

tadqiq  etish  o‘quvchilarning 

kasbiy 

layoqatlarini 

va 

ko‘nikmalarining  shakllanganlik  darajasini  aniqlash  orqali  kasb  tanlash  yo‘nalishidagi  dolzarb 

maslalarini  aniqlash  imkonini  berdi.  O‘quvchilar  bilan  olib  borilgan  IPS  metodi,  kasbi 

motivlarini aniqlash usuli va suhbat metodlari natijalariga ko‘ra o‘rganilgan respondenlardan 70-

80% o‘quvchilar kasbiy bilimlarga kasb-hunar kollejlariga kelgandan so‘ng ega bo‘lishi va ayni 

shu  ta’limning  o‘rta  bo‘g‘inida  kasbiy  ko‘nikmalarning  shakllanishi  uchun  shart-sharoitlar 

mavjudligini ko‘rsatdi. 

Tajribalar  natijalarining  ko‘rsatkichlariga  ko‘ra  birinchi  bosqichga  kelgan  o‘quvchi 

kasblar haqida, ularning  mohiyati, jamiyatdagi o‘rni haqida to‘la tushunchaga ega bo‘lmaydilar 

ekan.  Ta’limning  keyingi  bosqichi  davomida  o‘quvchilarning  kasbiy  qiziqishlari  o‘rganilib, 

ularni  o‘z  qiziqishlari  asosida  kasbga  yo‘naltirish ishlarini  rivojlantirish  o‘quvchilarning  kasbiy 

bilimlarini  mustahkamlaydi.  Kasbiy  ko‘nikma  va  malakalarini  shakllantirish  uchun  to‘la 

imkoniyatlari yaratiladi. Albatta buning uchun muxandis pedagoglar va mutaxasiss o‘qituvchilar 

o‘quvchilar  bilan  olib  boriladigan  proforientatsiya  ishlarini  to‘g‘ri  yo‘lga  qo‘ysalar  ko‘zlangan 

maqsadga erishish mumkin. 

Ota-onalarning farzandlari tanlagan kasblariga bo‘lgan ishonch tuyg‘usi . 

Xo‘sh,  farzandingizning  kasbiy  qobiliyati,  qiziqishi  va  layoqati,  maktab  amaliyotchi 

psixologi  tashxisiga ko‘ra berilgan tavsiyadan habardormisiz. Yoki aksincha, ularga qat’iy rioya 

etmasangiz  farzandingizga  o‘z  layoqati  (kasbiy  qobiliyati,  qiziqishi)ni  sinab  ko‘rish  huquqini 

bermay,  ota-  onaning  istak,  xohishlari  bilan  ta’limning  keyingi  bosqichiga  qanday  yo‘naltirish 

yoki ularning kelajagini qanday tasavvur etish mumkin? 

Bolalarimizning  kasbiy  qarorini  aniqlashtirmay,  ularning  kasbiy  qaroriga  ishonch 

bildirmasdan,  o‘zimiz  istagan  akademik  litsey  yoki  kasb-hunar  kollejiga  joylashtirib  qo‘ysak, 

hayot sinovlari oldida ularni ojiz qilib qo‘ymaymizmi? Bolalar bizga ko‘pincha ortiqroq ishonch 

bildirib,  suyanib  qoladilar.  Afsuski,    o‘quvchilar  bilan  ota-onalarning  yig‘ilishlari  tez  tugaydi, 

aks holda biz bolalar hayotidagi  g‘alati bir  qonuniyatni kuzatgan bo‘lardik. Uyda- ota-onaning 

maslahatlariga ko‘nmaslik,norozilik, xullas tamomila hurmatsizlik sezilsa- da, ertasiga maktabda 

bola: “Mening dadam undaylar... Mening onam bundaylar!” deb  rosa maqtanadi. Katta bo‘lgan 

sari uylari haqida astaroq, kamroq gapiradi, lekin mehr va ishonch qolaveradi. 

Bola oila asosining haqiqiy posboni ekanligini kattalar bilarmikan? Agar ota yoki ona o‘z 

hissiyotlarini  tiyolmay  oilani  barbod  qilsa  ham,  bola  uzoq  yillar  qalbida  oila  “niqob”ini  saqlab 

yuradi.  O‘quvchilik  yillarim  shunga  ishonch  hosil  qildirdiki,  bitta  yomonlik  qilish  bilan  bola 

otaga,  onaga,  o‘qituvchiga  ishonmay  qo‘yishi  mumkin  emas.  Shunday  ekan,  biz  ota-onalar  o‘z 

farzandlarimizga tanlagan kasbiy qarorlarini  qo‘llab, ularni tanlagan kasblari orqali hayotda o‘z 

o‘rinlarini topib ketishlariga ishonchbildirayapmizmi? 

Men  bolalarning  ota-onalari  va  o‘qituvchilarini  qadr  qilmasligidan  yomon  narsani 

bilmayman. Hamma yaxshi narsalar, butun kuch-quvvat, butun hayot bolalarga baxshida etildi... 

Natijada-chi?...  qanday  noshukurlik,  qanday  yaramas  adolatsizlik!  Nega?  Biz  uning  aytganini 

doim qilib kelganmiz-ku? Yo‘q, unday emas. Hayotning ma’lum bir davrida unga ishonchsizlik 

bildirganmiz. Siz mustaqilligiga yo‘l bermagansiz, o‘z-o‘zini  boshqarishga to‘sqinlik qilgansiz, 

VIII 

3  4  2  5  1 

Topshi 

riq 

lar  

1  2  3  4  5 

I 

5  4  3  2  1 

II 

2  3  4  5  1 

II 

4  3  5  2  1 

IV 

2  3  4  5  1 

V 

4  3  2  5  1 

VI 

2  3  4  5  1 

VII 

1  4  5  2  1 

VIII 

3  4  2  5  1 

Topshi 

riq 

lar  

1  2  3  4  5 

I 

5  4  3  2  1 

II 

2  3  4  5  1 

II 

4  3  5  2  1 

IV 

2  3  4  5  1 

V 

4  3  2  5  1 

VI 

2  3  4  5  1 

VII 

1  4  5  2  1 

VIII 

3  4  2  5  1 

 

36 

o‘zini  sinash  va  tavakkal  qilish,  kasbiy  qobiliyatini  namoyon  etishga  yo‘l    qo‘ymagansiz.  

Bolalarning mustaqil hayoti uchun ma’lum bir kasb-hunarni egallashda ishonchli posboni kim 

bo‘lishi  mumkin  o‘zi?  Ta’lim  –  tarbiya  bilan  kelajak  haqidagi  kasbiy  qarorini  shakllantirishni 

bir- biriga qanday moslab olib borish kerak? Bu haqida bolaning o‘zi aytmaydi. Bolalarning siz-

u,  biz  istagan  ta’lim  muassasalari  (kasbiy  yo‘nalishlari)  to‘g‘ri  kelmasligi  haqidagi  e’tirozini 

jiddiy qabul  qilmaymiz, ko‘z yoshlari o‘tadi-ketadi. Biz ularni kasbiy qobiliyatlarini aniqlashda, 

kuzatishga  ko‘pincha  vaqtimiz  ham  bo‘lmaydi.  Biz  band  bo‘lamiz.  9-sinfni  tamomlash  vaqti 

kelganda  bo‘l-bo‘lga  tushamiz:  bolalarimiz  mana  bu  o‘qishga  kirib  olib  o‘qiy  qolsa  va  tezroq 

tarbiyalanib  bir  kasbni  egasi  bo‘lsa-yu,  mana  shunday  odam  bo‘lsa,  deymiz.  Hech  bir  to‘xtab, 

mulohaza  qilib  ko‘rmaymiz.  Ayb  qildimi-tanbeh  berib  qo‘yamiz,  tobi  qochdimi-vrach 

chaqiramiz,  o‘qishda  sudraldimi-  repetitor  topamiz.  Biror  marotaba  sen  nimaga  qiziqasan?, 

kasbiy qiziqishing qanaqa? Qaysi  yo‘nalishda o‘qishni xohlaysan? Kabi savollar bilan bolaning 

o‘zidan,  maktab  amaliyotchi  psixologi  yoki  sinf  rahbaridan  borib  so‘ramaymiz.  Bola  hali  non 

topib kelmaydi, uy-joy, maktablar qurmaydi. Unga hamma narsani o‘zimiz, kattalar va kuchlilar 

muhayyo  qilamiz.  Bola  hali  yosh,  g‘o‘r...  bundan  ham  yomoni,  bola  noiloj.  Biz  uni  ko‘klarga 

ko‘tarishimiz  mumkin,  chopib  ketayotgan  joyida    to‘xtatishimiz,  uning  g‘ayratini,  harakatini 

so‘ndirishimiz  mumkin.  Har  safar  u  so‘zga  kirmaganda,  uni  majbur  etishga  kuch  topa  olamiz. 

Shuning uchun ham u xo‘p deyish kerakligini biladi, lekin bo‘yin egishdan oldin necha martalab 

quloq  solmaslikka  harakat  qiladi!  Biz  yana  bir  noto‘g‘ri  qadam  qo‘yish  bilan  “yaxshi”    bola 

o‘rniga  “qobil”  bolaga  ega  bo‘lamiz  va  uning  o‘ziga  xos  hamma  odatlarini,  erki  va  irodasini, 

talablarini  qanday  bo‘lmasin  qayirib  tashlay  boshlaymiz.  Buning  ustiga  uyda  ham  kata 

yig‘ilishlarda ham “Sen ana shu kishiga o‘xshagan bo‘lishing kerak” deb o‘rgataveramiz. Bizga 

ko‘pincha  samimiy  iliqlik,  bolalarga  qanday  bo‘lsa    shundayligicha  hamma  odatlari  bilan 

mehrimizni  tovlash  yetishmaydi.  Amalga  oshirilgan  oddiy  ishlarni  bo‘lmabtiga  chiqarish, 

kamsitish  -  bu  qattiq  yangilishish  va  madaniyatsizlikdir.  “Kimga  o‘xshab  qolyapti  o‘zi?”  deb 

ko‘ngil  to‘lmayotganligini  oshkora  izhor  etavermaslik  kerak.  Biz,  ota-onalar  hammamiz  ham 

benuqsonmiz, deb  aytib bo‘lmaydi. Buning unchalik ahamiyati yo‘q! Bolalar bizning yaxshiroq 

bo‘lishga  urinayotganligimizni  qadrlaydilar  va  kamolga  yeta  borish  uchun  kerakli  saboqni 

oladilar.  Mana  bu  kasbning  mavqeyi  baland,  mana  bu  kasbning  kelajagi  bor  deb  majburlab 

yo‘naltirish yaxshi emas. Shuni yodda tutishimiz kerakki, bola yutuq chiqadigan lotareya bileti 

emas...  Har  bir  farzandning  o‘z  kasbiy  layoqati,  qiziqishi,  yolqini  bor,  bu  yolqindan  baxt  va 

haqiqat  olovi  alangalanadi.  Bolalarning  hammasi  –  turlichadir,  butun  qiyinchilik  ham  ana 

shunda!  

Yoningda oqqan suvning qadri yo‘q deb mashoyiqlarimiz bekorga aytmagan. 

Ishonchli,  haqiqiy  do‘st  axtarib  qaerlarga  bormaymiz,  u  esa  shu  yerda,  yoningizda,  qo‘lingizni 

uzatsangiz  yetadi,  u  tarbiyalayotgan  farzandingizdir.  Faqat  uning  bugungi  kunini,  hayot  yo‘li, 

kelajagi haqidagi kasbiy qarorini hisobga olish kerak. 

Bolalarimizning asabiylashishi, injiqliklari, jahli va shaddodligi - ko‘pincha  yordamga, mehrga, 

ishonchga  zorligining  ifodasidir.  Agar  bu  holatlar  bezovta  uyqu,  bosh  og‘rig‘i,  cho‘chish-

alahsirash,  ish  qobiliyatining  yo‘qolishi,  haroratining  ko‘tarilishi-pasayishi  tarzida  namoyon 

bo‘lsa vrach chaqirib eng 

yaxshi  dori-darmonlarni  izlashga  shoshilmang,  balki  o‘z  farzandingizga  e’tibor  bilan 

munosabatda bo‘ling, zotan hech bir vrach mehribon onaning g‘amho‘rlik bilan kuzatishi o‘rnini 

bosolmaydi.  “Qiyin  bolalar”  bilan  qanday  munosabatda  bo‘lish  kerak?  Bunday  bolalar,  yo‘q, 

to‘g‘rirog‘i,  “qiyin”  kattalar  ular  atrofini  o‘rab  turmaganida  undaylar  bo‘lmasdi.  Kattalarga 

ishonchni, yaxshilik va adolatga 

bo‘lgan  ishonchni  ana  shunday  kattalarning  o‘zi  barbod  qilganlar.  Endi  bizning  ular  bilan 

munosabatimiz qiyin, lekin ularga ham biz bilan munosabatda 

bo‘lish  oson  emas.  Agar  o‘g‘il  yoki  qizingiz  “yomon”  davraga  tushib  qolgan  ekan,  demak, 

sizning  oilangizni  ham  u  qadar  yaxshi  deb  bo‘lmaydi.  Bolalarni  ilk  yoshlik  davridan  boshlab 

ta’lim-tarbiya  bilan  birga  uning  yoshini  e’tiborga  olgan  holda,  oilada  ota  yoki  onaga  qo‘lidan 

kelganicha  yordamlashishga  jalb  etib  borish  lozim  edi.    Ehtimol,  siz  bolalaringiz  kasbiy 

 

37 

qiziqishlari  orqali  qo‘shimcha  to‘garaklarga  qatnashish  istagini  bildirganda,  ma’lum  bir  kasbga 

doir  asbob-uskunani  topishga  yordamlashish  kabi  muammolarini  hal  etishdan  qo‘l  siltagan 

bo‘lsangiz  kerak,  ehtimol  siz  mening  burchim  kiyintirishu,  qornini  to‘ydirishdan  iborat,  deb 

farzandlaringiz  bilan  ma’naviy  aloqani  allaqachon  uzib  qo‘ygandirsiz.  Balki  bolalaringiz 

yolg‘izlik  paytida  sizdan  madad  olmagan,  buning  aksicha,  siz  ularni  bo‘lar-bo‘lmasga  koyib 

kelgansiz. Vaholanki ota bilan ona olamda eng yaqin, eng ishonchli odamlardir! 

Ota va onalar nimani istashadi? 

Aksariyat  holda  ota-onalar  -  yaxshi  maslahatchi  bo‘lib,  bolalarining  kelgusi  kasbiy  faoliyati 

(ishi)  to‘g‘risida  jiddiy  o‘ylab,  ularga  baxt  tilaydilar.  Lekin  ota-onalar  ham  boshqa  hamma 

odamlarga o‘xshab xato qilishlari mumkin. Bunday xato ko‘p uchraydi. Ota-onalarning bunday 

xatolari  keyin  farzandlarining  taqdiriga  salbiy  ta’sir  qiladi.  Ota  o‘z  kasbiga  nihoyatda  berilgan, 

unga  astoydil  ixlos  qo‘ygan,  bu  ishda  juda  katta  yutuqlarga  erishgan,  o‘zi  uchun  boshqa  ishni 

tasavvur  ham  etolmaydi.  O‘g‘li  uchun  ham  hech  qanday  kasbni  ravo  ko‘rmaydi.  O‘g‘liga  ham 

qulay,  ayni  ko‘zi  oldida,  uyida  o‘z  otasi  unga  yaqqol  namuna  bo‘lib  turibdi.  Unda  ham  ayni 

otasinikiga o‘xshash ishtiyoq, xarakterida o‘shanday belgilar, qobiliyat bo‘lsa qanday soz. Butun 

bir  kasb  sulolalari  ana  shunday  paydo  bo‘ladi.  Lekin  ishtiyoq  va  layoqatlar  boshqa-boshqacha, 

ba’zan bir-biriga zid bo‘lishi mumkin. U 

holda  bir  necha  yil  o‘tgach  jamoatchilik  orqasidan  shunday  gap  bo‘ladi:  “Yo‘q,  otasiga 

o‘xshamabdi.  Otasi__  qanday  edi-yu,  o‘g‘li  bo‘lsa...”  Otasining  izidan  borish-  albatta  uning 

ishida o‘zini ko‘rsatish, degan gap emas. Tanlagan kasbida 

o‘zini ko‘rsatib, bu bilan ota obro‘sini mustahkamlash, o‘z kelajagini to‘g‘ri tanlab, hayotda o‘z 

o‘rnini topib obro‘ qozonishi to‘g‘riroq emasmi? Boshqacha ham bo‘ladi. Turli sabablarga ko‘ra 

ota-onaning ishi yurishmaydi, ular bu kasbni 

yoqtirmaydilar. Bir vaqtlar orzulari boshqacha edi-yu, lekin u amalga oshmay qoldi. Endi esa o‘z 

bolalarida  o‘sha  orzularni  ro‘yobga  chiqarish  uchun  o‘zlari  shug‘ullanishga,  to‘g‘ri  kelmagan 

kasbga  bolalarini  majburan  ko‘ndirmoqchi  bo‘ladilar.  Ko‘ndiraolsalar  ko‘pincha  oqibat 

o‘zlarinikiga  o‘xshagan  bo‘lib  chiqadi:  orzu  amalga  oshmay,  kasbiy  toliqish,  zerikish  paydo 

bo‘lib ishi to‘g‘ri kelmay, uddasidan chiqolmaydilar. 

Kasbni har kim qiziqishi, layoqati va qobiliyati asosida o‘zi uchun o‘zi tanlaydi. To‘g‘ri, 

yaqin  kishilarining  maslahatiga  quloq  solish,  ularning  bahosini  hisobga  olish,  takliflar, 

ogohlantirishlarni  nazardan  qochirmaslik,  maktab  amaliyotchi  psixologi  tavsiyalariga  amal 

qilishi kerak, ammo yigit va qizlarning o‘zlari, faqat o‘zlarigina bir qarorga kelishlari maqsadga 

Yaratganimiz  bizga  otalik-onalik  baxtini  ato  etgan,  ayni  vaqtda  bo‘ynimizga  juda  katta 

mas’uliyat,  javobgarlik  ham  qo‘ygan.  Ana  shu  burchni  qanday  ado  etganimiz  haqida  oxiratda 

ham javob berish muqarrarligini aslo unutmasligimiz zarur. 

Islom Karimov

 

38