Zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

Benzol qator arenlar
Benzol qator arenlarni benzol siklidagi vodorod atomlarini alkil, alkenil, alkinil guruhlariga almashingan hosilalari deb qarash mumkin. Masalan:

IYuPAK komenklaturasi bo‘yicha arenlarning nomi –en qo‘shimchasiga ega bo‘lishi kerak, ya’ni benzol benzen, goluol toluen deb atalishi kerak. Bunday nomlash ingliz tilidagi adabiyotlarda qo‘llaniladi. Lekin boshqa tillarda ba’zi chalkashliklarga qaramasdan –ol qo‘shimchasi bilan nomlash saqlanib qolgan.

Arenlarning qoldiqlarini nomi – il (aril-) qo‘shimchasi bilan yasaladi. Ba’zi qoldiqlar trivial nomlarini saqlab qolgan. Masalan:






Olinish usullari.
Sanoatda benzol qator arenlari toshko‘mirni va neftni kayta ishlab, hamda benzolni alkillab olinadi. Laboratoriyada alkillash, hamda atsillab qaytarish metodlari yordamida olinadi.
Arenlarning tarixiy birinchi olinish usuli toshko‘mirni quruq xaydash hisoblanadi. Toshko‘mir xavosiz sharoitda 900-1000 ^oC da qizdiralidi. Bunda koks (quruq qoldiq), koks gazi va toshko‘mir smolasi hosil bo‘ladi. 1 m³ koks gazida taxminan 30 gr benzol, 10 gr toluol bo‘ladi. Smolaning tarkibida esa ozgina miqdor benzol, toluol, ksilollar, politsiklik arenlar, fenollar va geterotsiklik birikmalar bo‘ladi. Toshko‘mir xozircha arenlarning asosiy manbai hisoblanadi.
Benzol toluol va bir qator oddiy arenlar neftning ayrim navlarida ham bo‘ladi. Arenlar neft maxsulotlarini katalitik krekinglab ham olinadi.
Arenlar olishning muxim sintetik usullaridan biri alkanlar va sikloalkanlarni kataliktik degidrogenlash hisoblanadi. Masalan siklogeksan oson benzolga aylanadi.

Alkanlar oksid katalizatorlaridan o‘tkazilsa, sikl hosil qilib degidro-genlanadi va arenga aylanadi:

Bu protsess alkanlarni degidrotsikllanish yoki neftni aromatizatsiyalash deyiladi.

Siklotrimerizatsiya. Alkinlar metallorganik katalizatorlar ishtirokida trimirlanib arenlarga aylanadi.
Alkillash. Benzolni alkillash reaksiyalarida alkilbenzollar hosil bo‘ladi. Alkillash spirtlar, alkenlar yoki galogenalkanlar ta’sirida olib boriladi.
Kislorodli hosilalaridan olish. Arenlarni kislorodli hosilalarini qaytarish yo‘li bilan ham olinishi mumkin. Masalan: