Zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

6.2. 
Populyasiyada avlod yaratish tezligini aniqlash 
Talabalar yuqoridagi nazariy ma’lumotlar bilan tanishib chiqadilar va avlod yaratish tezligi 
haqida tushunchaga ega bo’ladilar. So’ngra 4-jadvalni amaliyot daftariga chizib olishadi hamda 
uni to’ldirishadi. Jadvalning 1- va 2-ustunlari oldingi mashg’ulotda tuzilgan yashab qolish 
jadvalidagi ma’lumotlar bilan to’ldiriladi. 3-ustun ilovadan tanlab olingan variantda keltirilgan 
ma’lumotlar bilan to’ldiriladi. 4-ustunni to’ldirish uchun solishtirma tug’ilish hisoblab chiqiladi. 
Solishtirma tug’ilish quyidagi formula bilan topiladi: m
x 
= 
x
x
n
b
 bunda m
x
- x yoshdagi solishtirma tug’ilish; b
x
- x yoshdagi absolyut tug’ilish; n
x
- x yoshdagi 
individlar soni. 
Endi har bir yosh uchun yashab qolgan individlar hissasi bilan ular o’rtacha 
serpushtligining (solishtirma tug’ilishning) ko’paytmasi (l
x
m
x
) hisoblab chiqiladi va jadvalning 
5-ustuni to’ldiriladi. 5-ustundagi ma’lumotlarning yig’indisi hisoblanib, avlod yaratish 
tezligining qiymati topiladi. Natijalar asosida populyasiyaning o’sishi haqida tegishli xulosalar 
qilinadi. Olingan ma’lumotlar boshqa talabalar natijalari bilan solishtiriladi va turli 
populyasiyalarning o’sish tezligidagi farqlar o’qituvchi yordamida tahlil qilinadi. Bajarilgan 
barcha amallar va xulosalar amaliyot daftariga qayd qilinadi.
6.3. 
Mustaqil ish topshiriqlari 
1. Populyasiya sonining eksponensial o’sishini tushintiring. 
2. Tabiatda eksponensial o’sish mavjudligi haqida xulosalar qiling. 
3. Avlod yaratish sof tezligining mohiyatini tushintiring. 
6.4. 
Testlar 
1. Eksponensial o’sishning matematik formulalari birinchi bo’lib qaysi olim tomonidan 
keltirilgan? 
A) T.Maltus V) A.Lotka S) L.Slobotkin D) P.Ferxyulst 
2. Eksponensial o’sishning asosiy sharti qaysi javobda to’g’ri ko’rsatilgan? 
A) Populyasiyaga hyech qanday cheklovchi omil ta’sir etmasligi kerak 
V) Populyasiya sonining o’sish tezligi o’zgarmas qiymatga ega bo’lishi kerak 
S) Populyasiya zichligi oshishi bilan o’sish tezligi chiziqli kamayishi kerak 
D) Populyasiyada avlod yaratishning sof tezligi 1 dan kichik qiymatga ega bo’lishi kerak 
3. Agar avlod yaratishning sof tezligi R
0
=3 bo’lsa, … 
A) Populyasiya soni har yili uch marta ko’payadi 
V) Populyasiya soni bitta avloddan keyin uch marta oshadi
S) Populyasiya soni har soatda uchta individga oshadi
D) Populyasiyadagi individlar har yili uch marta avlod beradi 
4. Populyasiya turg’un holatda bo’lishi, ya’ni yaratilgan avlod oldingi avlodni to’la qoplashi 
uchun avlod yaratish tezligining qiymati qanday bo’lishi kerak? 
A) R
0
=10 V) R
0
=1 S) R
0
=2 D) R
0
=100 

---

5. Eksponensial o’sayotgan populyasiyaning asosiy xususiyatlarini ko’rsating. 
1) o’sish tezligi populyasiya zichligiga bog’liq bo’ladi; 2) o’sish tezligi o’zgarmas 
bo’ladi; 3) yosh tuzilmada yosh individlar hissasi katta bo’ladi; 4) yosh tuzilmada turli 
yoshdagi individlar nisbati doimiy bo’ladi; 5) yosh tuzilmada qari individlar hissasi katta 
bo’ladi
A) 1,3 V) 2,4 S) 1,5 D) 2,3