Zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

4.1. Populyasiyaning dinamik ko’rsatkichlari haqida nazariy ma’lumotlar 
Ma’lum vaqt oralig’ida populyasiyadagi individlar tomonidan yuzaga keltiriladigan yangi 
individlar soni tug’ilishni ifodalaydi. Ko’pincha absolyut va solishtirma tug’ilish farq qilinadi. 
Ma’lum vaqtda tug’ilgan individlarning umumiy soni absolyut tug’ilishni ifodalaydi. Solishtirma 
tug’ilish bitta individ hisobiga olingan tug’ilishdir. Boshqacha aytganda, tug’ilgan individlar 
sonining individlar umumiy soniga nisbati solishtirma tug’ilish deyiladi. Populyasiyada 
tug’ilishni quyidagi formula asosida hisoblash mumkin: 
b =
t
N
n


Bu yerda b- tug’ilish; 

Nn- tug’ilgan individlar soni; 

t- vaqt oralig’i. Agar solishtirma 
tug’ilish aniqlanayotgan bo’lsa, formula quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi.
b =
t
N
N
n


bu yerda N- vaqt oralig’ining boshlanishida individlarning umumiy soni.
Tug’ilish ijobiy yoki nolga teng kattalik bo’lishi mumkin. Populyasiyadagi tug’ilish 
kattaligi ko’plab omillarga, jumladan, shu vaqtdagi ko’payishga qobiliyatli individlar soniga 
bog’lik. Bu esa populyasiyaning jins va yosh tuzilmasi tomonidan belgilanadi. Tug’ilish 
generasiyalarning takrorlanish tezligiga ham bog’liq. Yiliga bir generasiya (avlod) beradigan 
turlar monovoltin, ko’p avlod beradiganlari polivoltin turlar deyiladi. Ko’payish davrining 
soniga qarab turlarni monosiklik va polisiklik turlarga ajratish mumkin. Jinsiy yetuk davri qisqa 
davom etadigan turlar monosiklik turlar deyiladi. Masalan, ko’pchilik hasharotlar, losossimon
baliqlar va boshqalar. Qayta- qayta ko’payishga layoqatli turlar polisiklik turlar deyiladi. Bunday 
turlarga ko’pchilik umurtqali va ba’zi umurtqasiz hayvonlar kiradi. O’simliklarda hayotida bir 
marta kupayadigan - monokarpik va ko’p marta ko’payadigan polikarpik turlar ajratiladi. 
O’lim tug’ilishga qarama- qarshi jarayon bo’lib, ma’lum vaqt oralig’ida o’lgan individlar 
sonini ifodalaydi. Solishtirma o’lim xuddi tug’ilish kabi topiladi. 
d =
t
N
N
m


,
d- o’lim,

Nm- o’lgan individlar soni, N- vaqt oralig’ining boshlanishidagi individlarning 
umumiy soni,

t- vaqt oralig’i. O’lim ijobiy yoki nolga teng kattalikdir.
Tug’ilish va o’lim o’rtasidagi farq populyasiya soni o’zgarishining tezligini ifodalaydi. 
Binobarin, populyasiya soni o’zgarishini quyidagicha ifodalash mumkin: 
r = b - d
r-populyasiya sonining o’zgarish tezligi; b- tug’ilish; d- o’lim. Agar tug’ilish o’limga teng (b =d 
) bo’lsa, populyasiya soni doimiy bo’ladi, ya’ni populyasiya turg’un holatda bo’ladi. Populyasiya 
sonining o’zgarish tezligi ijobiy, salbiy va nolga teng kattalik bo’lishi mumkin. 
Populyasiya soni o’zgarish tezligini tug’ilish va o’limning farqi sifatida emas, vaqt 
oralig’ida populyasiya sonining o’zgarishini o’lchab ham aniqlash mumkin. Bu holda 
populyasiya soni o’zgarish tezligini quyidagicha ifodalash mumkin. 
r =
t
N
N



---


N- populyasiya sonining o’zgarishi; N- vaqt oralig’ining boshlanishidagi individlarning 
umumiy soni; 

t - vaqt oralig’i. Ko’pchilik hollarda olingan natijalardan populyasiya soni 
o’zgarishining tezligini va tug’ilishni oson aniqlash mumkin. Lekin o’limni aniqlash bir oz 
qiyinchilik tug’diradi. Bunday hollarda o’limni tug’ilish va populyasiya sonining o’zgarish 
tezligi orasidagi farq sifatida aniqlash mumkin. 
d = b - r 
Populyasiyadagi o’lim bir qancha omillarga bog’lik. Masalan, individlarning genetik va 
fiziologik sifatliligiga, tashqi muhit omillarining ta’siriga va hokazo. 
Har bir tur organizm uchun umr uzoqligining mumkin bo’lgan maksimal qiymati bor. 
Lekin tabiatda faqat juda kam individlargina umrning maksimal uzoqligigacha yashay oladi. 
Turli turlarda umrning maksimal uzoqligi turlichadir. Odatda yirik hayvon va o’simliklarda umr 
uzoqligi kattaroq, kichikroq organizmlarda kamroq bo’ladi. Umr uzoqligi hayot sharoitlariga 
bog’liq ravishda o’zgarishi mumkin. Masalan, poykiloterm hayvonlar past haroratda ko’proq 
yashaydi (albatta, harorat chidamlilik darajasidan chiqmagan holatda). Dafniyada oziq normal 
bo’lganda umrning maksimal uzoqligi yuqoriroq, oziq ko’p holatda va juda kam bo’lganda 
pastroq bo’ladi. Ko’pgina ekologik tadqiqotlarda umrning maksimal uzoqligi emas, balki 
o’rtacha uzoqligi muhimdir.