Zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti pedagogika fakulteti

2.4. Tarbiyaviy tadbirlar asosida o‘quvchilarni milliy qadriyatlarga va buyuk 

vatandoshlarga hurmat ruhida tarbiyalash 

 

Tarixdan  ma’lumki,  Spitamen,  Jaloliddin  Manguberdi,  Temur  Malik,  Mahmud  Torobiy 

kabi milliy qahramonlarimiz mavjud bo‘lib, ular ona yurt ozodligi, xalq tinchligi, farovon hayot 

uchun  jonlaridan  kelgan  insonlardirlar.  Shuning  uchun  ular  milliy  qahramonga  aylanib, 

millatimizning  faxriga  aylanganlar.  Bugungi  kunda  o‘quvchi-yoshlarni  ularning  hayot 

solnomasidan 

xabardor 

qilish, 

ajdodlarimizga 

munosib 

voris  bo‘lib, 

mustaqillikni 

mustahkamlash va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishga hormay-tolmay xizmat qilishga 

undashda  tarixiy  qadriyatlardan,  ayniqsa  buyuk  sarkarda,  milliy  qahramonlar  jasorati  haqida 

ma’lumot berish muhim tarbiyaviy vosita bo‘lib hisoblandi. 

Ayniqsa  bunday  tarixiy  qadriyatlardan  Buxoro  yaqinidagi  qishloqda  tug‘ilgan,  oddiy 

hunarmand oilasida tarbiya ko‘rgan, yovga nafrat o‘ti, vatanga muhabbat tuyg‘usi bilan yongan, 

ozodlikni  muqaddas  burch  va  majburiyat  deb  bilgan,  o‘zbek  xalqi  qahramonligini  o‘zida  to‘liq 

mujassamlashtirgan,  ona  yurtini  arosatda  ko‘rib  «Uzoq  uxladik,  uyg‘onmak  kerak,  alhol, 

Tangrim  kechirmagay!»  deb  Chingizxon  qo‘shiniga  qarshi  qo‘zg‘olon  ko‘targan  va  shahid 

bo‘lgan  Mahmud  Torobiyning  jasorati  alohida  hurmatga  loyiq.  U  o‘zbek  xalqining  milliy 

qahramoni, Buxoroning faxridir. 

Binobarin, Mahmud Torobiy shaxsida o‘zbek xalqining bahodirligi, kuch-qudrati, iymon-

e’tiqodi  mujassamlashgan  bo‘lib,  u  suvda  cho‘kmas,  olovda  yonmas  ma’naviy–ruhiy  kuchga 

egaligi  bilan  tavsiflanadi.  Sotqin,  vatanfurush,  mal’un  va  nafs  hamda  boylik  bandasi  Olovxon 

Yusuf  bilan  uchrashganida,  unga  qahru  g‘azab  bilan  dahshat  solib  og‘ir  yarador  bo‘lganidan 

chalqancha  yotgan  holda  qilich  yalang‘ochlab  turgan  dushmaniga  shunday  xitob  qiladi:  «-Ur, 

inim,  ura  qol,  bas,  mahtal  qilma!  ...Bu  jonim  omonat,  omonat  jonni  shunday  kunda 

topshirmasam,  qachon  topshiraman?!  Esimni  taniganimdan  beri  orzu  qildim  Olloh  diydoriga 

yetishmakni, shul saodatni sening qilichingdin buyurgan ekan! Ur, ura qol, mahtal qilma!...»  

Mahmud Torobiyning oddiy kosiblikdan buyuk sarkarda darajasiga ko‘tarilishi, Vatanga 

yov bostirib kelganda, ota kasbi elakchilikni tashlab qo‘liga qilich olib jangga chorlanishi, zo‘r 

kuch-quvvat, yengilmas iroda bilan yovga qarshi shiddatli hujumlarga o‘tishi – bu ona-Vatanini 

jonu-dilidan sevishi, xalqini mutelik va xoru-zorlikda ko‘rishdan orlanishi, hurriyatga intilishi bu 

el-yurtga  sadoqat  ramzi  edi.  Uning  bu  mardligini,  matonatini,  erk,  ozodlik  yo‘lidagi  jon  fido 

qilganligini  tarix  unutgan  emas.  Shuning  uchun  ham  uning  jasorati  o‘quvchilar  uchun  muhim 

tarbiya manbai bo‘lib xizmat qila oldi. 

---

 

45 

Tarixiy qadriyatlar tizimida bobokalonimiz sohibqiron Amir Temurning hayot solnomasi 

va  jangovor  faoliyat  yo‘li  ham  o‘quvchilarda  fuqarolik  madaniyatini  shakllantirish  ta’sirchan 

vositasi bo‘lib xizmat qila oladi. 

Tarixdan  ma’lumki,  Amir  Temur  yurtni  turli  bosqinchilardan  tozalab,  parokanda  yurtni 

birlashtirib,  markazlashgan  yagona  davlat  barpo  eta  olgan,  ilm-ma’rifatga  homiylik  qilib, 

madaniyat, ma’rifatni rivojlantirish orqali taraqqiyotni tezlashtira olgan buyuk shaxs, yengilmas 

sarkarda  hisoblanadi.  Shuning  uchun  ham  uning  hayot  yo‘li,  jasorati,  ilmiy-ma’rifiy  faoliyati 

bugungi  o‘quvchilar-yoshlar  uchun  hayot  maktabi,  ilm-ma’rifat,  adolat,  jasorat  manbai  va 

fuqarolik tarbiyasi vositasi bo‘lib xizmat qila oladi. 

Amir  Temur  o‘z  faoliyatida  adolatga  suyanib  yashadi  va  uni  o‘z  mamlakatida  o‘rnatdi 

hamda  targ‘ib  qildi.  Uning  shiori  ham  «Rusti-rosti»  («Kuch  adolatda»)  degan  iboradan  tarkib 

topganligi sababli, uning adolat qilichi bir umr sinmay, doimo unga zafar keltirdi. Amir Temur 

qoldirgan tarixiy meros «Temur tuzuklari» jahon madaniyati xazinasidan joy olgan asar bo‘lib, u 

tarixiy  taraqqiyotni  turli  davrlarida  davlatni  boshqarish  ishlarida  dasturamal  bo‘ldi  va  shunday 

bo‘lib qolmoqda. 

«Temur  tuzuklari»  sohibqironning  63  yillik  (1342-1405)  ijtimoiy-siyosiy,  madaniy-

ma’rifiy  faoliyati  aks  ettiruvchi  asar  hisoblanib,  unda  27  mamlakatdan  iborat  markazlashgan 

davlatni  tuzganligi,  uni  1)kengash;  2)mashvaratu-maslahat;  3)qat’iy  qaror-tadbirkorlik  va 

hushyorlik;  4)ehtiyotkorlik  bilan  boshqarganligi  hamda  uning  jamiyat  kishilariga  bo‘lgan 

munosabati izohlangan. 

Ilm-fan,  madaniyat,  ta’lim-tarbiyaning  davlat  ravnaqi,  saltanat  rivoji  uchun  muhim 

ma’naviy ozuqa ekanligini chuqur his etgan. Amir Temur olim va fozillarga katta e’tibor bilan 

qaragan,  vatan  ozodligi,  el-yurt  farovonligi  yo‘lida  madaniyatni,  fanni  asosiy  vosita  deb  bilgan 

va uni bu haqda u o‘zining «Temur tuzuklari» da shunday yozadi: «Har bir shaharda madrasalar 

xonaqolar qurishni, yo‘lovchi musofirlar uchun yo‘l ustiga ko‘priklar qurishni buyurdim. 

Musulmonlarga  diniy  masalalardan  ta’lim  berib,  shariat  aqidalari  va  islom  dini  ilmlari, 

tafsir, hadis, fiqhdan dars bersinlar deb, har bir shaharga olimlar va muddarislar tayin qildim». 

Amir  Temurning  siyosiy-ijtimoiy  va  madaniy  faoliyati  haqida  Sharofiddin  Ali 

Yazdiyning 

«Zafarnoma», 

Ibn 

Arabshohning 

«Ajoyib 

al-maqdur», 

Abdurazzoq 

Samarqandiyning  «Matla’-ul-Sa’dayn»,  Foshx  Havofiyning  «Majmal-i  Fosixiy»  kabi  asarlarida 

qimmatli  ma’lumotlar  bayon  etilganki,  ular  buyuk  sarkardaning  davlatni  boshqarish  va  ahli 

fuqaroga  munosabatda  adolat,  insof,  diyonat,  el-yurtga  hurmat,  g‘amxo‘rlik  nuqtai  nazardan 

yondashilganligi haqida so‘z yuritilgan.  

Umuminsoniy  qadriyatlar  milliy  qadriya  bilan  uyg‘unlashsa,  o‘quvchida  ma’naviy 

kamolot, fuqarolik madaniyati shakllanishi tezlashishini tadqiqotimiz natijasi ko‘rsatdi. Masalan, 

---

 

46 

butun  jahonni  mavq  etgan  Amir  Temur  ham  umuminsoniy  qadriyatlarni,  ya’ni  o‘zga  xalqlar, 

millatlar qadriyatlarini, urf-odatlarini yaxshi bilgan va ularga hurmat bilan yondashgan. Shuning 

uchun ham boshqa ellar, xalqlarning hurmatini qozona olgan. 

Markaziy  Osiyo  xalqlarining  umuminsoniy  va  O‘rta  Osiy  xalqlari  milliy  ma’rifiy 

qadriyatlari  asosini  tashkil  etgan  “Tunyukuk  bitigi”,  “Kul  tigin  bitigi”,  “Bilga  xoqon  bitigi”, 

“O‘rxun Enasoy bitiklari”, “Manas”, “Alpomish” dostonlari, “To‘maris”, “Shiroq” afsonalarida 

vatanparvarlik,  insonparvarlik,  mehnatsevarlik  kabi  umuminsoniy  va  milliy  fazilatlar  o‘z 

ifodasini  topganki,  ular  mustaqillik  sharoitida yashab,  faoliyat  ko‘rsatayotgan  har  bir  o‘quvchi-

yoshning  faxri,  g‘ururi  va  fuqarolik  madaniyatining  asosini  tashkil  etadi.  Shuning  uchun  ular 

o‘quvchining  insoniy  fikrini  uyg‘otadi,  ularni  millatning  o‘tmishi,  buguni  va  kelajagi  uchun 

ma’suliyatli, burchli ekanligini ko‘rsatadi, ya’ni fuqaroligini tarkib toptiradi. 

Milliy va umuminsoniy qadriyatlarning mohiyatidan kelib chiqib, dastavval tadqiqotimiz 

jarayonida  o‘quvchilarda  fuqarolik  madaniyatini  shakllantirishni  ta’minlaydigan  milliy  va 

umuminsoniy qadriyatlar tasnifi ishlab chiqildi.  

Binobarin  jadvalda  keltirilgan  «Ma’naviy-ma’rifiy  qadriyatlar»,  «Tarixiy  qadriyatlar», 

«Axloqiy  qadriyatlar»,  «Umuminsoniy  qadriyatlar»,  «Milliy  marosimlar»,  «Milliy  bayramlar» 

mazmunini muayyan millat, xalq uning ajdodlariga xos bo‘lgan g‘oyat qadrli ma’naviy–ma’rifiy 

va moddiy boyliklar tashkil etadi. Shuning uchun ham ular katta tarbiyaviy imkoniyatlarga ega.  

Demak,  o‘quvchilarda  fuqarolik  madaniyatini  shakllantirishda  ulardan  foydalanish 

mazkur  qadriyatlarning  mazmun-mohiyati  o‘quvchilar  bilan  birga  o‘rganish  birinchidan 

qadriyatga  bo‘lgan  o‘quvchining  hurmat  va  sadoqatini  tarbiyalasa,  ikkinchidan,  o‘quvchining 

qadriyat mazmunini boyitishga intilishini kuchaytiradi.  

Masalan,  salomlashish,  kattalarga  hurmat,  kichiklarga  e’zozda  bo‘lish,  o‘zaro  yordam, 

muomala  odobi  kabi  qadriyatlar  o‘zbek  xalqining  asrlar  davomida  asrab  kelinayotgan  va 

avloddan-avlodga o‘tib, boyib, sayqal topib, rivojlanib borayotgan qadriyat hisoblanib, u o‘tmish 

ajdodlarimizning  ma’naviy–axloqiy,  badiiy–estetik  odatlaridan  darak  berib,  talab-yoshlarning 

insoniy burch, ma’suliyat, majburiyatini, mustaqillik tafakkuri bilan boyitishga ko‘maklashadi.  

Shunday ekan o‘quvchilarga ushbu qadriyatlarning ahamiyatini falsafiy-pedagogik talqin 

qilish, ma’naviy-ma’rifiy mazmunini yoritish yoshlarni ezgu niyatlar sari yetaklashga imkoniyat 

yaratish muqarrar. Shuning uchun ham qadriyatlarni asrab avaylash, ularga hurmat bilan qarash 

va  sodiq  qolishga  o‘quvchilarni  o‘rgatish  oliy  ta’lim  professor–o‘qituvchilarining  kasbiy–

ma’rifiy  burchi  hisoblanadi.  Qolaversa,  O‘zbekiston  Respublikasining  Konstitutsiyasida 

ta’kidlaganidek,  «Fuqarolar  O‘zbekiston  xalqining  tarixiy  ma’naviy  va  madaniy  merosini 

avaylab asrashga majburdirlar». 

Bu  tadbirlar  oliy  o‘quv  yurtlarida  har  hafta  o‘tkaziladigan  “Ma’naviyat  soatlari”  va 

---

 

47 

“Ma’naviyat kunlari”ning tarbiya darslarida olib borildi.  

Ma’lumki,  buyuk  insonlar  va  mashhur  kishilarning  ta’limoti,  turmush  tarzi  muhim 

qadriyat  hisoblanadi.  Shu  ma’noda  ma’naviy-ma’rifiy  qadriyatlar  tizimidagi  mashhur  shoiru-

fuzalolar, buyuk siymolarning hayot va ijod yo‘li, qomusiy olimlar, diniy ilm namoyondalarining 

ta’limoti,  o‘tmish  va  hozirgi  kundagi  donish  uylari  yoshlarimizga  inson  va  uning  aqliy 

tafakkurning  qudrati  haqida  ma’lumot  berib,  o‘quvchilarda  fuqarolik  madaniyati  to‘g‘risidagi 

tushunchalarni  boyitishga  shakllantirishga  ko‘maklashishi  bilan  birga  millatning,  xalqning  urf-

odatlarii,  milliy-mintaqaviy  jihatlari,  inson  qudrati,  uning  qadr-qimmati  haqida  bilim  beradi  va 

insonni e’zozlash, uning qadr-qimmati, shaxsini hurmat qilishni o‘rgatadi.  

Natijada  o‘quvchilarda,  buyuk  insonlarga  hurmat,  ular  ta’limotiga  e’tiqod,  ota-onaga 

sadoqat, qo‘ni-qo‘shni, mahalla-kuyga hurmat kabi fazilatlar tarkib topa boradi. O‘z turmushini 

yaxshilash,  bilimini  oshirish,  mehnat  ko‘nikmalarini  takomillashtirish,  sog‘ligini  avaylash, 

jismoniy  va  aqliy  kuchlarini  yuksaltirishni  tarbiyalaydi.  Zero,  halollik,  iymon,  vijdon,  adolat, 

mehr–shavqat,  insonni  ulug‘lash  va  e’zozlash  kabi  sharqona  fazilatlar  fuqarolik  madaniyatini 

shakllantirishning asosi bo‘lib xizmat qiladi. 

O‘quvchi-o‘quvchilarda  tarixiy  qadriyatlar  muhim  tarbiyaviy  ahamiyat  kasb  etadi. 

Modomiki inson va uning hayoti, ijod yo‘li oliy qadriyat hisoblanar ekan, uning mehnati, hatti-

harakati, odob–axloqi, aql-zakovati, ma’naviy-axloqiy salohiyati bilan yaratilgan tarixiy merosni 

o‘rganish,  uning  asosida  yoshlarning  shaxsiy  fazilatlarini  tarkib  toptirish  muqaddas  burch 

hisoblanadi.  

Shu  nuqtai  nazarda  mustaqillikni  mustahkamlash,  fuqarolik  jamiyati  asoslarini 

shakllantirish sharoitida o‘tmish bobokalonlarimiz Ahmad Yassaviy, Ibn Sino, Mirzo Ulug‘bek, 

Zahiriddin  Muhammad  Bobur,  Abdurauf  Fitrat,  Mahmudxo‘ja  Behbudiy,  Abdulla  Avloniy 

kabilarning  hayot  yo‘llari-yu  ta’limotlarini,  Jaloliddin  Manguberdi,  Zahiriddin  Muhammad 

Bobur  singari  buyuk  sarkardalar  Temur  Malik,  Mahmud  Tarobiy,  yanglig‘  xalq 

qahramonlarining turmush-tarzi-yu, jasoratini o‘rganish, donishmandlik maktablari-yu, diniy ilm 

namoyondalarining  purma’no  fikrlaridan  bahramand  bo‘lish  va  ularga  amal  qilish  har  bir 

o‘quvchi-yoshda fuqarolik madaniyatini shakllantirishga amaliy yordam ko‘rsatishi muqarrar.  

Shuning  uchun  oliy  ta’lim  muassasalari  o‘qituvchi-professorlari,  murabbiylari,  guruh 

rahbarlari  bu  manbalarni  mukammal  bilishlari  va  o‘quvchi-yoshlar  tarbiyasiga  ulardan  o‘rinli 

foydalanishlari maqsadga muvofiq ekanligini tadqiqotimiz natijalari isbotladi. 

Fuqarolik  madaniyati  muhim  mezonlaridan  biri  –  bu  vatanparvarlikdir.  Vatanparvarlik 

har  bir  insonning  ajdodlari  avlodlari  yashab  o‘tgan  muqaddas  manzilga,  kindik  qoni  to‘kilgan 

joyga  munosabatdir.  Boshqacha  aytganda  vatanparvarlik  –har  bir  fuqaroning  fidoyiligi, 

vatanning har bir qarich tuprog‘ini muqaddas bilishi, uni asrab-avaylashi, ona hududga bo‘lgan 

---

 

48 

mehr-muhabbatining iymon va e’tiqod darajasiga ko‘tarilishidir. 

Vatanparvarlik–ona  diyor,  ona  xalq,  ona  tarix,  ona  tilni  sevish,  ulug‘lash  va  asrab-

avaylashdir. 

Vatanparvarlik–milliy  ma’naviy  meros,  milliy  an’analar,  urf-odatlar,  marosimlarga 

hurmat e’tibordir. 

Vatanparvarlik–o‘z  millati, xalqi,  mamlakati  uchun  astoydil  mehnat  qilib,  milliy  istiqlol 

g‘oyalariga sodiq qolishidir. 

Vatanparvarlik–shu  yurt,  shu  Vatan  uchun  o‘z  mehnatini,  o‘z  shonini,  o‘z  jonini 

ayamaganlarga hurmat, sodiqlik va har doim Vatan, xalq himoyasiga shay turishdir. 

O‘quvchi-yoshlarda  vatanparvarlikni  tarbiyalashda  tarixiy  qadriyatlar  muhim  ahamiyat 

kasb  etadi.  Ayniqsa,  asrlar  davomida  yaratilgan  arxitektura  obidalari,  machitu-minoralari, 

muqaddas  tuproqni  bosqinchilar  zulmidan  ozod  etishga  qaratilgan  xalq  qahramonlari,  ularning 

jangovor jasoratlari, mustaqillik yillarida tarixiy meros, dunyo ilm-faniga hissa qo‘shgan ulamo-

yu-fuzalolar  tavalludini  nishonlanishi,  Vatan  himoyasi,  yurt  ravnaqi  uchun  jangovor  yo‘lini 

bosib  o‘tgan  buyuk  sarkardalarning  qayta  yodga  olinib,  bayram  qilinishi  o‘quvchi-yoshlar 

qalbini  janbushga  keltiradi,  qalbini  iftixor  tuyg‘usi  bilan  to‘ldiradi.  Shu  el  farzandi,  shu  yurt 

fuqarosi ekanligidan faxrga to‘maris tuyg‘usini paydo qiladi va yoshlarda vatanparvarlik hissini 

tarbiyalaydi. 

Shu  ma’noda  o‘quvchilar  bilan  ma’naviyat  soatlari  va  tarbiya  darslarida  “Buyuk  Amir 

Temur”,  “Sheryurak  va  yengilmas  Jaloliddin  Manguberdi”,  “Qalbi  jasoratga  to‘la  Mahmud 

Tarobiy”,  “Xalq  farzandi  Spitamen”,  “Buyuk  Buxoro  farzandi”  kabi  mavzularda  o‘tkazilgan 

davra  suhbatlari  o‘quvchilarda  o‘zlikni  anglash,  fuqarolik  burchi  va  ma’suliyatni  chuqur  his 

qilish tuyg‘ularini tarbiyalash uchun asos bo‘ldi.  

---

 

49 

Ma’lumki, ota-bobolarimiz azal-azaldan inson tarbiyasi masalalariga jiddiy e’tibor berib 

kelishgan va bu an’ana avloddan-avlodga ko‘chib, takomillashib, yangicha usullar evaziga boyib 

borgan.  Zotan,  inson  ma’naviyati  tarbiyaga  bog‘liq.  Tarbiyasiz  ma’naviyat  poydevorsiz  binoga 

o‘xshab omonatlik kasb etadiki, bu holni sharhlab, izohlab o‘tirishning hojati yo‘q. Shu boisdan-

da, ta’lim-tarbiya jarayoniga barcha davlatda kuchli extiyoj sezilgan. 

Ma’naviy  islohot  ma’naviyatimiz  manbalari  va  sarchashmalari  bo‘lgan  madaniy 

merosimizni istiqlol mafkuramizning asosiy manbalaridan biri sifatida qarash bilan birgalikda bu 

merosni har tomonlama xolisona o‘rganishni, uning hozirgi davrimiz uchun nihoyatda ahamiyatli 

ekanligini  nazarda  tutadi.  Shu  bilan  birgalikda  ma’naviy  soha  milliy  qadriyatlarimizni  tiklash, 

ularni  to‘plash,  o‘rganish,  xalqqa  yetkazib  berishni  ma’naviy  siyosatimizning  poydevoriga 

aylantirish kabi jihatlarni ham qamrab oladi.  

O‘zbekistonda  bozor  iqtisodiyoti  munosabatlarini  shakllantirishning  xos  va  mos 

xususiyati shundan iboratki, bu munosabatlar ijtimoiy-ma’naviy yo‘naltirilgan, milliy mazmunga 

ega.  Ana  shu  munosabatlarni  shakllantiradigan  va  unda  faoliyat  ko‘rsatadigan  kadrlarning 

ma’naviy  dunyosi  -  «Men»i  yuksak  ideallar,  milliy  qadriyatlar  asosida  qaror  topishi  zarur. 

Boshqacha qilib aytganda, bozor iqtisodiyoti munosabatlarini shakllantirish, xuquqiy demokratik 

davlat  barpo  etish,  erkin  fuqarolik  jamiyatini  qaror  toptirish  maqsad  o‘zida  milliy  va 

umuminsoniy  ijobiy  fazilatlarni  mujassam  qilgan,  yuksak  madaniyatli  insonlarni  voyaga 

yetkazmay turib erishib bo‘lmaydi.   

Ilm-fan  jadal  taraqqiy  etayotganligi  tufayli  turli  fan  sohalarida  erishilgan  yutuqlar  tez 

yangilanib  bormoqda.  Bilim  o‘sish  omilidir,  uni  vaqt  talabi  darajasida  texnika  o‘sishidan  bir 

necha  barobar  tez  yangilab  borish  kerak.  Shu  tufayli  oliy  va  o‘rta  maxsus  kasb-hunar  ta’limi 

sohasida ishlayotgan kadrlar malakasini oshirish ham katta e’tiborga molikdir. 

Ayniqsa, madaniy–ma’rifiy, ijtimoiy fanlarning mohiyati, mafkuraviy jihatdan yangilanib 

zamonaviylashganligi va ko‘pgina masalalarning eskirganligi bu soha o‘qituvchilarining malaka 

oshirishini yanada dolzarb masalaga aylantiradi.  

---

 

50