Zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti fizika-matematika fakulteti

Model haqida:Amaliy masalalarda tabiat hodisasi, ishlab chiqarish jarayoni, 

konstruksiya, boshqarish sistemasi, iqtisodiyot va shu kabi real “nomatematik” 

ob’ektlar bevosita ko’rib o’tiladi. Masalani echish tadqiqot ob’ektni 

formallashtiridan, tegishli matematik modelni qurishdan boshlandi. Ob’ektning 

eng muhim xususiyatlari va xossalari ajratiladi hamda matematik munosabatlar 

yordamida tavsiflanadi. Matematik model qurilgandan so’ng, ya’ni masalalaga 

matematik forma berilgandan keyingina uni o’rganish uchun matematik 

metodlardan foydalanish mumkin bo’ladi. Masalan, yozuv stoli sirtining yuzini 

aniqlash lozim deb faraz qiling. Buning uchun uning bo’yi va enini o’lchab, 

topilgan sonlar o’zaro ko’paytiriladi. Bu elementar protsedura aslida quyidagini 

anglatadi. Real ob’ekt-stol sirti-abstrakt matematik model-to’g’ri to’rtburchak 

bilan almashtiriladi. O’lchash natijasida topilgan sonlar to’g’ri to’rtburchakning 

o’lchamlari deb qaraladi va bunday to’g’ri to’rtburchakning yuzi taqriban 

izlanayotgan sirtning yuzi deb qaraladi. 

Yozuv stoli sirti uchun to’g’ri to’rtburchak modelini tanlaganda odatda biz 

o’z ko’rish tasavvurimizga asoslanamiz. Biroq odamning ko’zi o’lchov asbobi kabi 

katta  aniqlikka  ega  emas.  Shuning  uchun  masalaga  jiddiy  qaralganda  yuzni 

aniqlashda  to’g’ri  to’rtburchak  modelidan  foydalanishdan  avval  uni  tekshirish 

lozim. Tekshirishni quyidagicha amalga  oshirish  mumkin:  stolning  qarama-qarshi 

tomonlarining, shuningdek diagonallarining uzunliklari o’lchanadi hamda o’lchash 

---

natijalarini  o’zaro  taqqoslanadi.  Agar  qarama-qarshi  tomonlar  va  diagonallar 

uzunliklari  juft-juft  bilan  talab  etilgan  aniqlikda  o’zaro  teng  bo’lsa,  u  holda  stol 

sirtini  haqiqatan  to’g’ri  to’rtburchak  deb  qarash  mumkin.  Aks  holda  to’g’ri 

to’rtburchak modelidan voz kechish va umumiy ko’rinishdagi to’rtburchak modeli 

bilan  almashtirish  lozim.  Aniqlikka  yuqori  talab  qo’yilganda  modelni  yanada 

aniqlashtirish,  masalan,  stolning  yumaloqlangan  burchaklarini  ham  hisobga  olish 

zarurati tug’ilishi mumkin. 

Shu  sodda  misolni  bunchalik  batafsil  muhokama  qilishimizdan  maqsad 

boshidayoq  quyidagi  muhim  fikrni  ta’kidlab  o’tishdir:  matematik  modelni 

tekshirilayotgan  ob’ekt  bir  qiymatli  aniqlamaydi.  Bitta  stolning  o’zi  uchun  yo 

to’g’ri to’rtburchak modelini, yo umumiy ko’rinishdagi to’rtburchak modelini, yo 

yana  ham  murakkab–«yumaloq  burchakli  to’rburchak»  modelini  qabul  qilishimiz 

mumkin. U yoki bu modelni tanlash aniqlikka qo’yilgan talablarga bog’lik. Aniqlik 

ortib borishi bilan modelni o’rganilayotgan ob’ektning yangi-yangi xususiyatlarini 

hisobga olgan holda murakkablashtirishga to’g’ri keladi.