Zaharli moddalarning asosiy xossalari. Radioaktiv nurlanishlar va ularning inson

ZAHARLI MODDALARNING ASOSIY XOSSALARI.

RADIOAKTIV NURLANISHLAR VA ULARNING INSON

ORGANIZMIGA TA’SIRI.

R E J A :

1.Havoda zaharli moddalarning xossalari va klassifikatsiyasi.

2.Ionlovchi nurlanishlar va ularning insrn organizmiga ta’siri.

1). O‘zbekiston Respublikasida kuchli ta’sir qiluvchi zaharli moddalari

Bo‘lgan 89 ta ob’ekt bo‘lib, shulardan 6 tasi kimyoviy xavfli shaharlarda :

Samarkand, Chirchiq, Farg‘ona, Navoiy, Angren va Olmaliqda mavjud.

Bu shaharlarda quyidagicha mikdorda zaharli moddalar saqlanadi:

Chirchiqda – 1050 tonna ammiak ;

Olmaliqda – 2500 tonna ammiak va yana shuncha sulьfat kislota bor.

Angrenda – 14 tonna xlor;

Farg‘onada – 700 tonna ammiak;

Samarkandda – 1000 tonna ammiak;

Navoiyda – 137 tonna xlor, 2000 tonna nitril, akril kislotasi,

96 tonna fosьgen kislotalari mavjud.

Bu kuchli ta’sir qiluvchi zaharli moddalarning saqlanishi, ularni saqlashda

Ko‘zda tutilgan xavfsizlik chora-tadbirlari ko‘rib qo‘yilganligi uchun unga katta

Xavf manbasi bo‘lmasada, lekin biron bir avariya sodir bo‘lganda yoki Tabiiy

Ofatlar: masalan er qimirlashi, toshqinlar bo‘lishi natijasida bu zaharli moddalar

Saqlanayotgan idishlar va boshqa anjomlarga zarar etkazilishi natijasida zaharli

Moddalar suv xavzalariga borib quyiilishi natijasida juda katta maydonlarni zaharli

Moddalar bilan zaharlashga sababchi bo‘ladi.

Shuni eslatib o‘tish ham maqsadga muvofiqki, bu zaharli moddalar

Saqlanayotgan shaharlarning ko‘pchiligi daryolarning boshlanish qismida

Joylashgan va bunda Chirchiq daryosining uzunligi 174 km ni, Sirdaryo

Daryosining uzunligi 2790 km tashkil qilishni hisobga olganda, bu moddalarning

Ta’sir doirasini tasavvur qilish mumkin.

Inson organizmiga yomon ta’sir qiladigan va uning normal xayot faoliyati

Jarayonlarini buzadigan moddalar zaharli moddalar deb ataladi.

Inson organizmiga zararli ta’sir qiladigan moddalar sanoat zaharlari

Hisoblanadi (qo‘rg‘oshin, mishьyak va hokazo).

Korxona va tashkilotlarda ishlatiladigan zaharli moddalar ikki guruhga

Bo‘linadi: qattiq zaharlar – mishьyak, qo‘rg‘oshin, kobalьt va hokazo. Suyuq va

Gazsimon zaharlar – atsitilen, toluol, etil spirt, sulьfat angidrid, simob va hokazo.

Xossalari va inson organizmiga turlicha ta’sir etishiga ko‘ra bu moddalar

Quyidagilarga bo‘linadi:a) nafas olish organlarini shikastlovchi moddalar - kremniy (4) oksidi,

sulьfat angidrid va hokazo.

b) qonga ta’sir etuvchi moddalar – uglerod oksid, mishьyakli vodorod.

v) teri va shiliq pardani shikastlaydigan o‘yuvchi moddalar – sulьfat,

xlorid kislota, xrom angidrid va hokazo.

g) nerv sistemasiga ta’sir qiluvchi moddalar – spirtlar, efirlar, vodorod

sulьfidlar, simob bug‘i va hokazo.

Ishlab chiqarishda sanitariya-giigena talablariga rioya qilinmasa,

ishlovchilarning organizmiga zaharli moddalar ta’sir etadi. Zararli moddalar inson

organizmiga uch yo‘l bilan kirishi mumkin: nafas olish organlari, me’da va ichaklar

orqali va teri orqali.

Zararli moddalar nafas olish organlari orqali organizmga bug‘, gaz va chang

ko‘rinishida kiradi. Zararli moddalar me’da va ichaklar orqali iflos qo‘llar, chekish,

ovqatlanish va zaharli moddalarni yutish oqibatida organizmga kiradi. Organizmga

teri orqali asosan yog‘, moy va xamir quyuqligidagi ximiyaviy zararli organik

moddalar kiradi. Zaharlarning nafas olish organlari orqali kirishi eng xavfli

hisoblanadi. Ayniqsa jismoniy ish qilinganda yoki yuqori haroratli havo sharoitida

ishlaganda o‘pkada zaharlanishga qulay sharoit vujudga keladi.

Organizmga zaharlar ichaklar, buyrak, o‘pka va qisman teri orkali tarqaladi.

Ayrim moddalar organizmga kirib, uning turli sistema va organlari - jigar,

mushaklar, qorajigar, suyaklarga o‘tiradi va turg‘un qatlamlar vaqti-vaqti bilan

yana qonga o‘tib, kasalliklar keltirib chiqarishi mumkin. Simobli pribor va

apparatlar bilan ishlashda simobning zahar ekanligini nazarda tutish kerak. Bug‘

holidagi simob asosan nerv sistemasini zaharlaydi, bunda uyqu buziladi, umumiy

xolsizlik seziladi, bosh og‘riydi va boshqa noxushliklar yuzaga keladi.

Agar qizib turgan metallga bir necha tomchi simob tushib ketganda o‘limga

olib keluvchi o‘tkir zaharlanish yuz berishi mumkin. Metall simob asta-sekin

oshqozon-ichak yo‘liga o‘tib, jigar, buyrak va boshqa organlarni zaharlaydi. Uni

ochiq idishlarda qoldirish mumkin emas, simobning rangli metallar yoki ruxlangan

temirga tegishiga yo‘l qo‘yilmaslik kerak, chunki ularga qo‘shilgan simob sog‘lik

uchun yanada zaharli bo‘ladi. To‘kilgan simob darhol rezina nok bilan sinchiklab

yig‘ishtirib olinib va suvi bor idishga solinadi.

Zararli moddalarning yo‘l qo‘yilgan chegaraviy mikdori sanitariya

normalarida qat’iy belgilangan. Butun ish staji davomida har kuni 8 soat atrofida

ishlaganda, kishida kasallik paydo qilmaydigan yoki sog‘ligiga zarar

etkazmaydigan zararli moddalarning ish zonasidagi miqdori havodagi yo‘l

qo‘yilgan chegaraviy miqdor hisoblanadi.

2).Ionlovchi nurlanishlar radioaktiv izotoplar parchalanganda chiqadigan

alьfa va beta nurlardan iborat. Rentgen va gamma nurlanishlar ayniqsa kiruvchan

bo‘ladi.

Ionlovchi nurlanish oqibatida teri shikastlanishi, xatarli shishlar, katarakta,

kamqonlilik paydo bo‘lishi, hatto odam o‘lishi mumkin. Nurlanishning xavfli

tomoni shundaki, dastlab u birorta ham sezish organida sezilmaydi.

Ionlovchi nurlanishlarni miqdoriy baholash uchun doza tushunchasidan

Foydalaniladi.Biologik hujayralarga bir xil dozada ionlovchi nurlanish yutilganda

Nurlanish turiga qarab ularning ta’siri har xil bo‘lishi mumkin.

Nurlanish uch xil bo‘ladi: organizmdan tashqaridagi nurlanish manbalaridan tashqi

Nurlanish; organizm ichiga kirgan nurlanish manbalaridan ichki nurlanish; ichki va

Tashqi nurlanish manbalaridan umumiy nurlanish. Nurlanish dozasi yo‘l qo‘yilgan

Chegaraviy dozadan oshib ketmasligi kerak. Nurlanishning effektiv ta’siri oqibatida

Organizmda qaytmas protsesslar yuz bermaydigan eng katta doza nurlanishning

Yo‘l qo‘yilgan chegaraviy dozasi hisoblanadi. Nurlanishning yillik, haftalik va bir

Gallik va hakozo yo‘l qo‘yilgan chegaraviy dozasi belgilangan.

Odamlarga nurlanishning 3 kategoriyasi aniqlangan.

“A” – kategoriya bevosita ionlovchi nurlanish manbalari bilan ishlaydigan

Shaxslarning kasbiy nurlanishi. Bunday shaxslar jumlasiga manba solingan

Konteynerlarni o‘rnatadigan, radioizotopli priborlarni tekshiradigan

Laboratoriyalarining xodimlari kiradi. Bu shaxslar uchun nurlanishning yo‘l

Qo‘yilgan chegaraviy dozasi haftasiga 0,1 rentgen.

“B” – kategoriya ionlovchi nurlanish manbalari bo‘lgan priborlar o‘rnatilgan

Xonaga qo‘shni xonada ishlaydigan yoki shu xonaning o‘zida vaqtincha ishlagan

Shaxslarning va sanitariya himoya zonasida bo‘lgan hamma shaxslarning

Nurlanishi. Bu shaxslar uchun nurlanishning yo‘l qo‘yilgan chegaraviy dozasi

Haftasiga 0,01 rentgen.

“V”–kategoriya hamma yoshdagi kishilarning nurlanishi. Nurlanishning yo‘l

Qo‘yilgan chegaraviy dozasi haftasiga 0,001 rentgen.

Radioaktiv moddalar va ionlovchi nurlanishlar manbalari bilan ishlovchi

Barcha kishilar xavfsiz ish metodlariga o‘rnatilgan bo‘lishlari, himoya vositalaridan

Foydalanish va shaxsiy gigiena qoidalarini bilishlari zarur.

Ionlovchi nurlanishlar manbalar o‘rnatilgan jihozlar, konteynerlar, transport

Vositalari, apparatlar va priborlarda radiotsion xavfsizlik belgisi bo‘lishi lozim