Z. T. Rajamurodov, B. M. Bozorov, A. I. Rajabov, D. G‘. Hayitov

4.4. Kasb-hunar kollejlarida dars va dars jadvallariga qo’yilgan gigienik talablar

Kasb-hunar kollejlaridagi o’qish jarayoni umum o’rta maktablardan bir muncha farq qiladi. Shu sababdan ham har ixtisoslashgan kasb-hunar kollejiga tavsiya qilinadigan asosiy gigiyenik tadbirlardan biri, o’zlashtirish kerak bo’lgan ma’lumotlarni asta-sekin ko’paytirish hamda dars jadvalini tuzishda o’quv darslarini korxonadagi mashg’ulotlar bilan aralashtirib, oqilona tuzishdir.

Kasb-hunar kollejlarida dars jadvallari talabalar organizmining anatomo-fiziologik xususiyatlarini hisobga olgan holda tuzilishi kerak. Nazariy va amaliy mashg’ulotlar jadvali, o’quv ustaxonalarini aniq sharoiti va imkoniyatidan kelib chiqqan holda tuziladi. Nazariy va amaliy mashg’ulotlar qat’iy reja asosida belgilanadi. Amaliy mashg’ulotlar tartibi har bir kollej yo’nalishidan kelib chiqadi.

O’quv va korxona tartibini belgilashda o’smirlar zimmasiga tushadigan umumiy og’irlik, ularning yoshi va ish bajarish qobiliyatini hisobga olish lozim. Shunda organizmda dinamik stereotip shakllanib, hosil bo’lgan shartli refleks tufayli ish bajarish qobiliyatini sekin-asta fiziologik sharoitda oshirish mumkin bo’ladi. Dinamik stereotip o’smirlarda o’z-o’zidan shakllanmaydi, bu ish bajarishni takomillashtirish, unga o’rganish va ko’nikish natijasida yuzaga keladi.

Nazariy darslar shovqindan, tebranishlardan va boshqa korxonalarda kuzatiladigan, organizmga salbiy ta’sir ko’rsatadigan omillardan chegaralangan alohida xonalarda o’tkazilishi kerak. Kasb-hunar kollejlarida 30 talabaga mo’ljallangan o’quv xonasining sathi 50 m², o’quv xonalari va laboratoriyalar sathi 60-90 m², chizmachilik xonalari esa 90 m² bo’lmog’i lozim.

O’smirlarning korxonada kasb o’rganishiga ajratilgan vaqt bir haftada 36 soatdan oshmasligi kerak. Nazariy dars vaqti 50 daqiqadan bo’lishi kerak. Kasb-hunar kollejlarida dars jadvali bir yilga tuziladi. Dars jadvalini tuzishda fanlarning talabalar tomonidan qay darajada o’zlashtirilishi hisobga olinishi kerak. Shunga ko’ra barcha fanlar 4 guruhga bo’linadi: birinchi darajali qiyin fanlar - matematika, fizika, chet tili, ikkinchi darajali qiyin fanlar - kimyo, maxsus texnologiya, uchinchi darajadagi fanlar - materialshunoslik, ishlab chiqarish texnologiyasi va uni tashkil qilish, to’rtinchi darajadagi fanlar - jismoniy tarbiya, boshlang’ich harbiy ta’lim.

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 27-mayidagi «O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari» to’g’risidagi 271-sonli qaroriga asosan o’quv rejasidagi jismoniy tarbiya fani har bir semestrda 2 soat o’rniga 4 soatdan o’qitiladi. Tanlov fanlar soatlari maxsus fanlar blokiga kiruvchi fanlar sifatida kollej Pedagogik Kengashi qaroriga ko’ra o’zgartirilishi mumkin.

Buxgalteriya hisobi nazariyasi 20 s, buxgalteriya hisobi -40 soat, mebellar texnologiyasi - 20 s. avtomobillar tuzilishi 40 s, avtomobilsozlik asoslari 20 s va h.k. Uchinchi bosqichdagi ishlab chiqarish amaliyoti oldidan talabaga bitiruv ishi vazifasi beriladi, bu ishlarni talaba ushbu amaliyot jarayonida bajarishi lozim.

15 yoshli o’smirlar uchun korxonada o’tkaziladigan amaliy darslar muddati 4 soat, 16-17 yoshlilarga esa 6 soatdan oshmasligi kerak. Yoshi 18 ga to’lgan o’smirlar uchun bir kunlik ishlash muddati katta yoshdagilarning ish muddatiga tenglashtiriladi.

Birinchi o’quv yilida korxonada kasbga o’rganish va amaliy mashg’ulotlar faqat sanitariya-gigiyena talablariga javob beradigan o’quv ustaxonalarida va bo’lim (sex)larda olib borilishi kerak. Bunda trenajerlar hamda texnik vositalarni qo’llash (TSO) tavsiya etiladi. Ikkinchi va uchinchi o’quv yilida mehnat darslari sanitariya-gigiyena qoidalariga javob beradigan ustaxonalar va o’quv auditoriyalarda o’tkazilishi lozim.

Korxonalarda kasbni o’rganishga bag’ishlangan amaliy darslar davomiyligini sekinlik bilan uzaytirish darkor, bu muddat o’smirlar yoshiga qarab 3 soatdan 6-8 soatgacha uzayishi mumkin. Tanaffuslarning vaqti jismoniy yuklamalarga, talaba gavda holatining tez-tez o’zgarib turishiga, shovqin va ko’zga ta’sir etuvchi ta’sirotchilarning ta’sir darajasiga qarab belgilanadi. Tanaffuslar birinchi o’quv yilida 50 daqiqadan so’ng 10 daqiqali, ikkinchi o’quv yilida 1,5 soatdan, uchinchi o’quv yilida 2 soatdan so’ng o’tkaziladi. Har bir nazariy darsdan so’ng 10 daqiqali tanaffus belgilanadi.