Z. T. Rajamurodov, B. M. Bozorov, A. I. Rajabov, D. G‘. Hayitov

Erkaklik jinsiy hujayralari. Erkaklik jinsiy hujayralari –spermatazoidlar yoki jonzotlar erkaklik jinsiy bezlar –tuxumchalar yoki urug’donlarda katta miqdorda hosil bo’ladi. Tuxumchalar tos suyagidan tashqarida teri-muskul xaltachasida, qorin devorining oldingi qismi foizi hisoblanuvchi moshonkada yotadi. Urug’donlar juft jinsiy bezlar bo’lib, ular erkaklik jinsiy hujayralari –spermatazoidlarni ishlab chiqaradi. Bundan tashqari erkaklik jinsiy organlarining o’sishini va ikkilamchi jinsiy belgilarini stimullovchi testosteron jinsiy gormonini ham ishlab chiqaradi.

Voyaga yetgan odamlarda urug’donlarning massasi 20-30 g, 8-10 yasharlik bolalarda 0,8 g, 15 yoshli bolalarda – 7 g ni tashkil etadi.

Urug’don (tuxumcha) tashqi tomondan fibrozli po’stloq bilan qoplangan,ya’ni uning ichki yuzasidan uning keyingi qismi bo’ylab unga ajratib turuvchi biriktiruvchi to’qima tutashadi. Ana shu tutashmadan yupqa biriktiruvchi bo’lmachalar tarmoqlanadi va ular bezni 200-220 ta bo’lakchalarga bo’ladi. Bu bo’lakchalarda urug’ kanalchalari va oraliq biriktiruvchi to’qimalar farqlanadi.

Tuxumning keyingi qismiga urug’don ortig’i tutashgan bo’lib undan uzunligi 45-50 mm keladigan urug’ chiqaruvchi yo’l (oqim) chiqadi. Urug’don ortig’ining bosh qismiga tuxumdan 10-12ta ingichka olib ketuvchi kanalchalar chiqadi. Bu kanalchalar orqali urug’dondan urug’ chiqariladi.

Tuxumning urug’ kanalchalarida jinsiy jihatdan yetilganidan keyin spermatozoidlarning hosil bo’lishi kuzatiladi (spermatogenez). Organizmning jinsiy faolligi davri davomida urug’don tinimsiz ravishda spermatozoidlarni ishlab chiqaradi. Lekin ular, tashqi muhitga vaqti-vaqti bilan chiqariladi.

Yetilgan spermatozoidlar boshchasi, o’rta qismi va dumdan iborat bo’ladi, dumining qisqarilishi natijasida, spermatazoidlarning harakati ta’minlanadi. Spermalarning harakatlanish tezligi 2-3 mm/min. Spermatazoidlarning to’lig’icha yetilishi va jamlanishi urug’don ortig’i va urug’don pufakchalarida yuz beradi.

O’simirlarning organizmi yetilish davridan boshlab kanalcha chigalliklarida bir kecha-kunduzda millionlab spermatazoidlar hosil bo’ladi. Bir marta tashqariga chiqarilayotgan spermada 500 mln. va undan ko’p spermatazoidlar chiqariladi. Yetilgan jivchiklar erkaklar organizmida bir oyga yaqin yashaydi, so’ngra qariydi va parchalanadi.

Jinsiy qo’zg’alish paytida urug’don ortig’ida yig’ilgan spermatazoidlar, urug’don ortig’i sekreti bilan urug’ chiqaruvchi yo’l orqali urug’don pufakchalari tomon harakatlanadi. Urug’don ortig’ining sekreti muhitni suyultiradi, bu bilan spermatazoidlarning tez harakatlanishini ta’minlash bilan birga spermatazoidlarni faqatgina urug’don pufakchalaridagina emas, balki tashqariga chiqarilganidan keyin ham oziqlantiradi.